شهر بُرازجان مرکز شهرستان دشتستان واقع در استان بوشهر در کشور ایران است. برازجان دومین شهر بزرگ استان بوشهر از نظر جمعیت است و در ۶۵ کیلومتری شمال شرق بندر بوشهر و بر سر راه ارتباطی و بازرگانی شیراز به بوشهر و در ارتفاع ۸۰ متری از سطح دریا واقع شده است. نام‌های قدیم شهر به ترتیب تااوکه، برازگان و برازجان بوده است. برازجان یکی از مراکز تمدنی در دوران هخامنشی به شمار می‌آید. بقایای کاخ کورش در برازجان پیدا شده است. اطراف برازجان می‌توان مناظر زیبایی از نخلستان‌ها دید. این نخلستان‌ها متراکم ترین نخلستان‌های کشورند. همچنین دژ برازجان بزرگ ترین بنای تاریخی استان بوشهر است. مردم شهر به گویش دشتستانی حرف می‌زنند. وجه تسمیه درباره وجه تسمیه برازجان روایت‌های زیادی وجود دارد، از جمله: برازجان متشکل از دو جز است: (بُراز) بمعنی شخص بزرگ و ارجمند و (جان) که تغییرشکل یافتهٔ (گان) است، پسوند مکان می‌باشد. برازجان بمعنی جایگاه بزرگان. فرصت الدوله شیرازی نیز در آثار عجم آورده است: «برازجان را برازگان نیز گویند»۲ از کلمه گرازدان گرفته شده است: زیرا در گذشته اطراف شهر گراز وجود داشته است.۳ تاریخ تاریخ برازجان به سه دوره تقسیم می‌شود: پیش از اسلام صدر اسلام تا صفویه صفویه تا کنون دوران پیش از اسلام (باستان) سابقهٔ شهر برازجان به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. در دههٔ ۱۳۵۰ شمسی به‌طور تصادفی کاخ زمستانی کورش در چرخاب برازجان کشف گردید. همچنین بقایای کاخ دیگری نیز به نام بردک سیاه کشف شده‌است. نام قدیم شهر برازجان تااوکه بوده‌است. هنگام حملهٔ اعراب به دشتستان، مردم محلی مقاومت کردند و در جنگ گناوه (توج) شکست خوردند. رهبرشان نیز کشته شد. دوران پس از اسلام تا صفویه در دوران اسلامی برازجان رونق داشت. ابوالقاسم پسر احمد جیحانی جغرافی دان قرن چهارم هجری در کتاب اشکال العالم نام برازجان را در کنار شهرهای فارس قدیم همانند کازرون و کمارج آورده است. برازجان چند نوبت خراب و باز ساخته شده است. دوران صفویه تا کنون اولین تفنگچیان ایران در دوران صفویه از مردم جنوب و دشتستان بودند. در دوره افشاریه مردم برازجان برضد نادرشاه شوریدند. حدود ۳۰۰ سال پیش شخصی به نام حسین خان بر دشتستان حکومت می‌کرد. یکی از خادمان وی به نام ملاعلی از او تقاضا کرد تا یک آبادی احداث کند. به وی اجازه داده شد. ملاعلی بر روی خرابه‌های شهر قدیمی برازجان، آبادی اش را بنا کرد. برازجان جدید به سرعت به دلیل موقعیت جغرافیایی پیشرفت کرد و بر جمعیت آن افزوده شد. حسین خان با عدم پرداخت خراج از سوی برازجان مواجه شد و به آن یورش برد. برازجان را تخریب و کشتار نمود. مردم شهر، برازجان را در محله «چاه آب خطیری» بازسازی کردند. دوباره حسین خان به شهر تاخت و آن را ویران کرد. شاه منصور پسر ملاعلی در محله قلعه شهر را بازسازی نمود و مستحکم ساخت. در سومین حمله حسین خان به شهر، منصور خان با یارانش به مقابله او شتافت در جنگی که در بنداروز در گرفت برازجانی‌ها پیروز شدند و بدین ترتیب شهر از خطر نجات یافت.۴ در دوران زندیه، برازجان و دشتستان رو به اعتلا گذاست. لطفعلی خان زند در هنگام نبرد با قاجاریان به برازجان پناه آورد و ۳۰۰ تفنگچی به کمکش آمدند.۵ در دوران قاجاری نیز در کتابهای مختلف از جمله فارسنامه ناصری و سفرنامه‌های مختلف از جمله لرد کرزن و محمدعلی سیاح محلاتی و ... درباره قصبه برازجان یا شهر برازجان اشاراتی وجود دارد.۶۷ خوانین برازجان معروف ترین خان‌های برازجان یکی سالم خان و دیگری میرزامحمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی می‌باشند. سالم خان فردی نیکوکار بود و خدماتی ارزنده در زمان خود به برازجان تقدیم داشت، از جمله حمام سالم خانی و قنات سالم خانی که سالها مورد استفاده مردم بود. میرزامحمدخان دارای نبوغ سیاسی بود و ذوقی شاعرانه داشت. در جریان جنگ جهانی اول وی رشادت‌ها به خرج داد و با انگلیسی‌ها در سربست چغادک جنگید. در جریان خلع سلاح جنوب در زمان پهلوی از خود مقاومت نشان داد و سرانجام در سال ۱۳۰۸ به دست عاملان پهلوی و با زبان روزه در منطقه پشت کوه به شهادت رسید و در شاه پسرمرد به خاک سپرده شد.۸ جمعیت بر اساس سرشماری رسمی سال ۱۳۹۰ این شهر با جمعیت ۹۵،۴۴۹ نفر، دومین شهر پرجمعیت استان بوشهر است.۹ جمعیت آن در سال ۱۳۸۵ برابر با جمعیت ۹۲٬۲۲۱ نفر بوده است. بیشترین رشد جمعیت برازجان بین سالهای ۵۵ تا ۶۵ بود که از ۳۱۶۱۱ به ۶۷۰۵۲ نفر رسید. افزایش نرخ جمعیت برازجان بیشتر به خاطر مهاجرت روستاییان به شهر بوده است. همچنین در زمان جنگ عده‌ای از خوزستانی‌ها به برازجان آمدند و در شهرک فتح جاداده شده‌اند.۱۰ استان بوشهر دارای بیشترین رشد جمعیت کشور است.۱۱ طبیعت مردی در حال چیدن خرما (برازجان) درختان از درختان معروف این سرزمین نخل، گز، کهور، بادام کوهی (به گویش محلی: اهلوک)، خَرگ (استبرق) و کُنار را می‌توان برشمرد. مردم زبان نوشتار اصلی: گویش دشتستانی مردم برازجان به گویش دشتستانی صحبت می کنند.دو دیدگاه در مورد این گویش وجود دارد یک دیدگاه باور دارد دشتستانی یکی از گویش‌های زبان لری است که البته با فارسی آمیخته است. این گویش جزو گویشهای جنوبی لری همانند ممسنی دسته‌بندی می‌شود. گویشوران این گویش، کاملاً سخنان لرهای کهگیلویه و بویراحمد و لرهای خوزستان و فارس را می‌فهمند ولی این گویش با لری خرم‌آباد بسیار متفاوت است به طوری که قادر به برقراری ارتباط نیستند.۱۲ دیدگاه دیگر باور دارد گویش مردم دشتستان گرچه حاوی تعدادی واژه‌های لری است اما در حقیقت فارسی با لهجه محلی و آمیزه‌ای از گویش‌های مردم فارس، خوزستان، کرمان و خراسان و ... می‌باشد و گویش‌های مذکور خود تا اندازه‌ای متاثر از یک دیگرند.۱۳ مردم شهرستان‌های شمالی استان مانند دیلم، گناوه و دشتستان عمدتا به گویش لری و مردم شهرستان‌های جنوبی مانند جم و قسمت‌هایی از کنگان و دیر نیز به فارسی لهجه دار صحبت می‌کنند. ۱۴ دین و مذهب بیشتر ساکنین برازجان مسلمان و شیعه مذهب هستند. تعداد معدودی سنی مذهب اند. تا پیش از سال ۱۳۵۷ چند خانوار یهودی در برازجان سکونت داشتند. آنها بیشتر در اطراف بازار روز برازجان ساکن بودند. یهودیان برازجان به زرگری و بزازی و فروش مشروبات الکلی و دعا نویسی اشتغال داشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران همهٔ یهیودیان ساکن برازجان یا به اسرائیل مهاجرت کردند یا شیراز.۱۵ فرهنگ غذاهای محلی با توجه به اقلیم گرم و خشک برازجان، ساکنین برازجان از گذشته تا به امروز به غذاهای به خصوصی روی آورده‌اند که معمولا مزهٔ تند و ترش دارند. همچینین نزدیکی به دریا باعث شده فرآورده‌های دریایی به وفور در اختیار مردم قرار گیرد. از این دسته غذاها می‌توان به قلیه ماهی و میگو، دال عدس، پَهتی چُندُر، اُوداغک (اِشکنه)، لِلَک، رشته تِپَک اشاره کرد.۱۶ ضرب المثل‌های محلی در گویش دشتستانی و به خصوص شهر برازجان، ضرب المثل‌ها و کنایات زیادی وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: تو اُو ریدن کار گایه (فارسی: در آب ریدن کار گاو است): خرابکاری فرد مشخص اُو شیرین نه ماله خره (فارسی: آب شیرین برای خر نیست) سگ دمه خونِی صاوش زوون داره (فارسی:سگ پیش خانه صاحبش زبان دارد) دس بِیل ری کُلَهت تا باد نیَرِش (فارسی: دست بگذار روی کلاهت تا باد آن را نبرد): حواست به خودت باشد.۱۷ مراکز آموزش عالی دانشگاه آزاد واحد برازجان، دانشگاه پیام نور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه جامع علمی و کاربردی، مرکز تربیت معلم شهید رجایی، مدرسه علمیه ۱۴ معصوم (ع) آقایان و حضرت رقیه (س) (بانوان) مراکز آموزش عالی دشتستان هستند که همگی در برازجان قرار دارند. نشریه‌ها اتحاد جنوب اولین نشریه برازجان است که به مدیر مسئولی اکبر صابری ۲۶ اسفندماه ۱۳۷۷ اولین شماره آن منتشر شد و تاکنون بدون وقفه منتشر شده‌است. این نشریه که گستره استانی دارد از نشریات منتقد دولت نهم و دهم بود و دارای مخاطبان فراوانی است. دریای جنوب از دیگر نشریه‌های برازجان است که دفتر مرکزی آن اخیراً به بوشهر منتقل شده است. آوای توج هم دیگر هفته نامه برازجانی اکنون دیگر چاپ نمی‌شود. سفیر دشتستان هم دیگر نشریه برازجان بود که با انتشار مقاله‌ای در حمایت آیت‌الله حسینعلی منتظری، توسط ارشاد استان توقیف شد. کتابخانه‌ها در برازجان سه کتابخانه بزرگ وجود دارد: کتابخانه مرکزی شهر برازجان (واقع در در خیابان حسینیه اعظم) کتابخانه شهید بهشتی کتابخانه شهرداری، (دربرگیرنده حدود ۳۰،۰۰۰ جلد کتاب) جاذبه‌های گردشگری مساجد قدیمی برازجان: "مسجد فردوس"، "مسجد جنت" و "مسجد قلعه" جاذبه‌های تاریخی آثار باستانی برازجان شامل کاخ زمستانی کوروش (چرخاب)، دژ برازجان، و تل مر می‌باشد. موقعیت و ویژگی آثار تاریخی برازجان: کاخ زمستانی کوروش هخامنشی: در جنوب غربی برازجان، با قدمتی حدود ۲۵۰۰ سال که تلاش برای یافتن بقایای آن ادامه دارد. گور دختر: در روستای پشت پر، بخش ارم، مشابه مقبره کوروش، متشکل از ۲۴ قطعه سنگ؛ متعلق به مادر یا دختر کوروش هخامنشی. کوشک اردشیر: در مجاورت گوردختر؛ مربوط به عهد اردشیر ساسانی، ساخته شده با سنگ و ساروج. دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک: بعنوان نماد اصلی شهر برازجان در میانه شهر، مربوط به اوایل قاجاریه، ساخته شده از سنگ با نمای بسیار زیبا و منحصربه‌فرد. همچنین کاروانسرای دالکی، چهل خانه سعدآباد و بازار قدیمی و سرپوشیده برازجان از جمله آثار تاریخی دشتستان هستند. ره آورد مهمترین سوغاتی‌های برازجان عبارتند از: خرما، رطب، خارک، حصیر و محصولات بافته شده با برگ نخل و سایر فراورده‌های نخلیلات، ظروف سفالی، قالی، قالیچه، گبه، گلیم، نمد، گیوه، عبا، ملحفه، قبا، ارده (شیره کنجد)، قلیه ماهی و میگو، انواع حلوا، رنگینک؛ گرده و مشتک و انواع دیگر نان محلی، لورک و ماست و سایر لبنیات محلی، خاک شیر (درمان درد معده)، زیره، بنگو، گل گاوزبان و شنبلیله.