مشهد دربارهٔ این پرونده تلفظ راهنما·اطلاعات (Mash'had) کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود.۵ مشهد با ۳۲۸ کیلومتر مربع مساحت، دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران می‌باشد.۳ بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ این شهر با ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن جمعیت، دومین شهر پر جمعیت ایران پس از تهران است.۶ ایرانی‌ها این شهر را پایتخت دوم کشور خود می‌دانند. این شهر به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی‌الرضا، هشتمین امام مذهب شیعه، سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر۷ از داخل و دو میلیون زائر از خارج از کشور است.۸ شهر مشهد در حوزهٔ رودخانهٔ کشف‌رود و در دشت مشهد بین کوه‌های هزارمسجد و بینالود گسترده شده است. این شهر در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه قرار دارد.۴ بیشینهٔ ارتفاع شهر مشهد ۱۱۵۰ متر و کمینهٔ آن ۹۵۰ متر است. شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است.۹ بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.۱۰ بیش از ۹۳٪ مردم مشهد فارسی زبان هستند.۱۱ تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه‌هزار تن در هر کیلومتر مربع می‌باشد.۲ در تاریخ ۱۳۸۸/۸/۸ سالروز تولد علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان، توسط محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت، و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مشهد رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد.۱۲ مشهد بزرگ‌ترین کلان‌شهر مذهبی جهان نیز می‌باشد.نیازمند منبع این شهر به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال ۲۰۱۷ برگزیده شده است. نام مشهد واژهٔ مشهد به معنی محل شهود و محل شهادت است و مشاهد جمع آن است.۱۴ علی بن موسی الرضا پس از قتل به دست مأمون عباسی در سال ۲۰۲ ه. ق. در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و کم‌کم بر پهنهٔ آن، به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.۱۵ پیشینهٔ نام مشهد و توس نوشتار اصلی: طوس نام «مشهد»، از ابتدای سدهٔ سوم ه. ق. پس از قتل علی بن موسی الرضا پدیدار شد. پیش از آن در مجاورت مشهد شهر مهم نوغان قرار داشت که یکی از چهار شهر ولایت توس و بعد از تابران بزرگ‌ترین و حتی در سده‌های اولیه اسلامی بزرگ‌تر و مهم‌تر از تابران بود. پیش از قتل علی بن موسی الرضا در سال ۲۰۳ ه. ق، و دفن او در کاخ حُمَید بن قَحطَبه در سناباد نوغان خبری از مشهد نبود. حتی نام نوغان توس از سده‌های اولیهٔ اسلامی به بعد در متون راه یافته و پیش از آن تقریباً هیچ خبری از نوغان نیست، بلکه تنها از ولایت توس یا شهر توس اخباری در اساطیر و آثار حماسی بعد به چشم می‌خورد. در نتیجه، تاریخچهٔ مشهد از ابتدا تا پیدایش اسلام در تاریخ توس، و در دو سدهٔ اسلامی در تاریخ نوغان مستتر است. تاکنون دربارهٔ نام توس وجه تسمیهٔ دقیقی ابراز نشده، ولی «بارتلمه» برای واژهٔ tusa ریشهٔ taos را پیشنهاد داده است. این ریشه دارای دو معنی خالی و رها است.۱۶ این نام هم بر پهلوانی ایرانی و هم بر منطقه‌ای در خراسان اطلاق می‌شود. توس یکی از شانزده سرزمین مهم و مقدسی بوده که در کتاب دینی ایرانیان اوستا از آن به نام «اُوروِ» یاد شده است. در یکی از بخش‌های اوستا نام توس به عنوان یلی جنگجو آمده است که در برابر پسرانِ دلیرِ ویسه می‌جنگد و از ایزدبانو «اردویسور اناهید» تقاضای یاری می‌کند. پس از آن بیشتر فردوسی توسی است که نام این دیار را بارها در شاهنامه گنجانیده، و به گفتهٔ او سام نیای رستم در کنار کشف‌رود توس با اژدهایی جنگیده و آن را کشته است. کیکاووس نیز گنجی به نام عروس در توس پنهان داشته که چون نوبت به کیخسرو رسیده او به گودرز گفته است تا آن را به پهلوانان ایران، چون زال و گیو و خداوند رخش (رستم) ببخشد. بالاخره یزدگرد بزه‌کار یا اثیم (یزدگرد یکم ساسانی) که پدر بهرام گور بوده به روایت فردوسی در کنار چشمهٔ سو توس بر اثر جفتهٔ اسبی آبی کشته شده است. اما این همه پیش از آن که اهمیت تاریخی داشته باشد خبر از اهمیت توس در عهد باستان می‌دهد.۱۷ نام توس تا دورهٔ ساسانی مشخصاً در متون و منابع نیامده و در کتیبه‌های دورهٔ هخامنشی، شهرهای شمال شرق کشور با نام ایالت پرثوه، جزیی از قلمرو امپراتوری هخامنشی آمده است. در دورهٔ اشکانی نیز نامی از این شهر در دست نیست؛ اما در دورهٔ ساسانی جز چند مورد که حوادثی در این شهر اتفاق می‌افتاده، تاریخ توس را باید در لابه‌لای حوادث و تاریخ منطقهٔ خراسان جستجو کرد.۱۸ ابن حوقل به سادگی این مکان را مشهد نامیده؛ یاقوت، در بیانی صحیح‌تر، آن را مشهد رضوی حرم رضا نام نهاده است. مشهد به عنوان نام یک مکان نخستین بار در المقدیسی و اواخر دههٔ سوم قرن چهارم هجری پدیدار شده است. در حدود نیمهٔ قرن ۸ هجری ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود از اصطلاح "شهر مشهد الرضا" استفاده کرده است.۱۹ و صدرالمتألهین لاهیجانی در کتاب تاریخ و جغرافیای شهر مشهد از واژهٔ مشهد مقدس رضوی استفاده کرده است.۲۰ ابن بابویه قمی در کتاب عیون اخبار الرضا فصلی را به مشهد اختصاص داده و در تمامی اخبار و مطالب همه جا واژهٔ مشهد و مشهد رضوی را آورده است.۲۱ معین الدین محمد الزمچی الاسفزاری مورخ قرن نهم هجری در کتاب روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات مشهد مقدس رضوی نام برده است.۲۲ به نظر می‌رسد با نزدیک شدن به سال‌های پایانی قرون وسطی نام نوغان که هنوز هم بر سکه‌های نیمهٔ اول قرن چهاردهم هجری تحت حاکمیت ایلخانیان دیده می‌شود، به تدریج جای خود را به المشهد یا مشهد داده باشد. در حال حاضر مشهد اغلب با صراحت بیشتری با عناوین مشهد رضا، مشهد مقدس و مشهد توس شناخته می‌شود. اغلب در ادبیات و به ویژه در شعر ما فقط توس را می‌بینیم که مد نظر قرار گرفته است، به عنوان مثال توس جدید در مقابل توس قدیمی یا شهری مقتضی این نام؛۲۳ اینکه توس هم یک شهر و هم یک منطقه است همراه با این واقعیت که هر دو ناحیه همواره به عنوان شهرهای اصلی منطقه در نظر گرفته می‌شوند، این عقیدهٔ غلط را در بین جغرافی‌دانان متأخر عربی رواج داده که توس پایتخت شهری دو بخشی شامل تابران و نوغان است. این عقیدهٔ کاملاً غلط در مورد دو بخشی بودن شهر توس به طور عام در ادبیات اروپایی راه یافته است. سایکس و به دنبال وی، ای. دایز صراحتاً این ایدهٔ غیرقابل دفاع را به چالش کشیدند. جغرافی‌دانان قدیم‌تر عرب به درستی تابران و نوغان را به عنوان دو شهر کاملاً مجزا، از یکدیگر متمایز کردند. ویرانه‌های تابران، توس و مشهد در حدود ۱۹ کیلومتری یکدیگر قرار دارند.۱۹ همچنین به مشهد نام «قبلهٔ هفتم» را نیز اطلاق می‌کنند.۱۴یادداشت ۲ پیشینه نوشتار‌های اصلی: پیشینه مشهد، حمله اعراب به ایران، خلافت عباسیان، ابومسلم خراسانی، جنبش سیاه‌جامگان، علی بن موسی الرضا، مأمون، حمله مغول به ایران، سرنگونی صفویان، اشرف افغان، افشاریان، نادر شاه، واقعه مسجد گوهرشاد و بمب‌گذاری در آرامگاه علی بن موسی بقایای شهر قدیم تابران توس حوضهٔ رودخانهٔ کشف‌رود که شهر مشهد در آن قرار دارد،۲۴ به خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام به عنوان یکی از بخش‌های مورد توجه برای سکونت در خراسان به حساب می‌آمده است.۲۵ این منطقه در آغاز مسکن قوم آریایی بود. در نزدیکی شهر کنونی مشهد، شهری به نام توس وجود داشته است.۲۶ در اسطوره‌های ایرانی بنای اصلی شهر توس را به جمشید و بازبنای آن را به توس، پهلوان و سپهسالار کیانی نسبت می‌دهند.۲۶ اهمیت این شهر از دوران قرون وسطی به استقرار یکی از مهمترین زیارتگاه‌های جهان شیعه که در اطراف آرامگاه امام هشتم، علی بن موسی الرضا، ساخته شده است، باز می‌گردد.۲۷ بنابراین آنچه سناباد نوغان را در سرتاسر جهان شیعه مشهور ساخت نه آرامگاه خلیفه بلکه زیارتگاه امام شیعه بود و شهر بزرگی که با گذشت زمان در اطراف روستایی کوچک گسترش یافت المشهد (مشهد) عنوان گرفت که به معنای "حرم حزن انگیز" است (در درجهٔ اول حرم شهیدی از خاندان پیامبر اسلام).۱۹ مشهد در دورهٔ خلافت اسلامی موقعیت خراسان و توس (طوس) در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی به گفتهٔ تاریخ‌نویسان، هنگامی که یزدگرد سوم از برابر سپاهیان مسلمان عرب گریخت، راهی توس شد تا از کُنارَنگ توس مرزبان خود در آن خطه پناه بخواهد، اما کنارنگ یزدگرد را از توس راهی مرو کرد و با احساس خطر از سپاه مسلمانان، طی نامه‌ای از عبدالله بن عامر، امان خواست و عهد کرد که اگر پیشنهاد او پذیرفته شود، در فتح نیشابور مسلمانان را یاری خواهد داد. پس چنین کرد و به امارت نیشابور دست یافت. با این ترفند، کنارنگیان، به رغم فتح خراسان، همچنان نفوذ خود را در خطهٔ توس حفظ کردند و تا پایان عصر اموی و چیرگی سپاه ابومسلم در سال ۱۲۹ هجری، در آن‌جا ماندند و تنها پس از یورش سرداران ابومسلم بود که آن‌جا را رها ساختند.۱۷۲۸ تنها خبر شاهنامه که تاریخ هم آن را تأیید می‌کند پناهنده شدن یزدگرد سوم ساسانی به کنارنگ توس پس از شکست از تازیان در زمان خلافت عثمان است.۱۷ مأمون جانشین هارون پس از گذشت چند سالی از خلافتش در اثر طغیانی که علیه وی در عراق پدید آمد به قصد آن که تمایل شیعیان را به خود جلب کند علی بن موسی الرضا را به جانشینی نامزد کرد. علی بن موسی الرضا پس از یک سال ماندن در مرو رهسپار بغداد شد، وقتی به روستای نوغان رسید به خانهٔ امیر سناباد وارد و در آن‎جا مسموم و در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ ه. ق. پس از سه روز درگذشت و پیکرش در باغ حمید بن قحطبه در ۱٫۵ کیلومتری روستای سناباد مدفون شد، از همان زمان این نقطه، مشهدالرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.۲۹ مشهد در دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه بنای هارونیه به جا مانده از توس قدیم در ابتدای قرن چهارم هجری عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی، که با روی کار آمدن نصر بن احمد سامانی (۳۰۰ ه. ق) رونقی یافته بود، در سرزمین توس –که به تعبیر مقدسی خزان‌های بزرگ و باستانی بود۳۰- هم به بار نشست. این روند اگر چه فرصت کوتاهی در پیش داشت و به‌زودی، حرکت ضد ایرانی سنیان ورارود و غلامان ترکِ دربار به استیلای ترکان بر ایران انجامید، از همین فرصت کوتاه نهایت بهره را برد و تا چند قرن بعد، تابران به یاری رونق و شکوفایی پیشین پابرجا ماند. مشهد نیز همچون تمامی شهرهای بزرگتر ایران بارها شاهد افزایش جنگ و وحشت درون دیوارهای خود بود. در سال ۴۲۸ طی دوران حکومت سلطان مسعود غزنوی، حاکم بعدی خراسان به منظور حفاظت از آرامگاه علی بن موسی الرضا استحکامات دفاعی را بنا کرد. در سال ۵۱۵ دیواری در اطراف شهر ساخته شد که گاهی اوقات امکان حفاظت در برابر حملات را فراهم می‌ساخت. اگرچه در سال ۵۵۶ ترکهای غز موفق به گرفتن منطقه شدند ولی آنان از تاراج و غارت ناحیهٔ مقدس چشم‌پوشی کردند.۲۳ در زمان سلجوقیان، توس در عین حال که از رونق درونی و داخلی برخوردار بود، با بی‌مهری سلاطین رو به رو شد؛ ولی دانشمندان و رجال برجسته‌ای از آن برخاسته، در دیگر نواحی و به طور عمده در شهرهایی که بیشتر کانون توجه بود، شکوفا شدند. خواجه نظام‌الملک (۴۰۸ تا ۴۸۵ ه. ق)، امام محمد غزالی (۴۵۰ تا ۵۰۵ ه. ق)، احمد غزالی (۴۵۴ تا ۵۲۰ ه. ق)، اسدی توسی (متوفی ۴۶۵ ه. ق) و شیخ توسی (۳۸۵ تا ۴۶۰ ه. ق) از آن جمله‌اند. در این ایام خواجه نظام‌الملک وزیر شهیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی در زمان وزارت ۳۰ ساله‌اش توجهی به توس داشت و حتی مسجدی هم در تابران ساخت.۳۱ توس در سال ۷۹۱ ضربهٔ مهلک را از جانب میرانشاه، پسر تیمور، دریافت کرد. زمانی که نجیب زادهٔ مغولی حاکم بر منطقه دست به شورش زده و تلاش کرد خود را مستقل سازد، تیمور پسر خود میرانشاه را برای مقابله با وی عازم منطقه کرد. توس پس از محاصره‌ای چندین ماهه مورد یورش قرار گرفت، به غارت و یغما برده شده و تلی از خاک از آن بر جای ماند؛ ده هزار نفر از ساکنین توس در این یورش قتل‌عام شدند. کسانی که از این کشتار همگانی جان سالم به در بردند در پناهگاه حرم امام رضا سکنی گزیدند. از این پس توس متروکه شد و مشهد جایگاه این شهر به عنوان پایتخت را از آن خود ساخت.۲۳ بعد از آن، علی‌رغم تلاشی که شاهرخ و شیبک خان ازبک در ۹۱۵ ه. ق. برای ساخت مجدد شهر انجام دادند،۳۲ روی آبادانی به خود ندید و به تدریج روستاهای کوچکی جایگزین آن همه آوازه و رونق شد. از این زمان به بعد دیگر عصر حیات تابران به سر آمده بود و روی توجه تاریخ به سوی شهری قرار گرفت که قرن‌ها با نام نوغان و از این زمان به بعد با نام مشهد در کنار تابران قرار داشت و جای این شهر را گرفت. احتمالًا بزرگ‌ترین ولی‌نعمتان شهر و به ویژه حرم مطهر، شاهرخ اول تیموری و همسر پرهیزگارش گوهرشاد بودند.۲۳ مشهد، از صفویه تا دوران معاصر موزهٔ توس با توجه تیموریان به مشهد و به ویژه بعد از آن در دورهٔ صفویه با استقرار رسمی مذهب تشیع در ایران و توجه خاص صفویان به مشهد، نیز انتقال آب چشمه گیلاس در دو مرحله (دورهٔ تیموری و دورهٔ صفوی) به مشهد، امید حیات دوباره تابران به کلی از میان رفت.۳۳۳۴ با پیشرفت خاندان صفوی عرصهٔ تازه‌ای از موفقیت برای مشهد آغاز شد. نخستین شاه این خاندان، شاه اسماعیل اول، شیعه را به عنوان مذهب رسمی بنیان نهاد و متعاقب این امر شهرهای مقدس داخل مرزهای ایران به ویژه مشهد و قم، به یک شاخصهٔ اصلی در برنامهٔ وی بدل شدند، چنانچه در مورد جانشینانش نیز همین‌طور بود. زیارت این آرامگاه‌های مقدس رونق قابل توجهی را برای این شهرها به ارمغان آورد. در مشهد، بارگاه سلطنتی فعالیت ساخت و ساز وسیعی را به نمایش گذاشت. در این رابطه به ویژه شاه تهماسب اول، جانشین شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول از چهره‌های شاخص به شمار می‌آیند.۲۳ بنا بر شواهد، تابران توس در دوره صفوی دیگر به عنوان شهری وجود نداشته اما گویا از کهن‌دژ آن به عنوان زندان استفاده می‌شده و در آن حیات جاری بوده است. سفالینه‌های این بنا تا قرن یازدهم هجری نیز دیده می‌شود که از رفت‌وآمد و توجه به کهن‌دژ، البته نه مانند دوره‌های گذشته حکایت دارد. تأثیر عوامل سیاسی و تاریخی مربوط به دورهٔ صفوی به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل اعتلای مشهد می‌باشد. عوامل مذهبی هم که وابسته به قرار گرفتن حرم علی بن موسی الرضا در شهر مشهد است، نقش مهمی در رشد و توسعهٔ این شهر داشته است. اما این عامل در دورهٔ صفوی تقویت شد و بین عوامل سیاسی و تاریخی با عوامل محیطی و مذهبی نوعی تعامل مثبت به وجود آمد، به گونه‌ای که پس از این تاریخ، شهر مشهد از اعتلاء و رشد خاصی برخوردار و به یکی از شهرهای بزرگ و تأثیرگذار ایران تبدیل شد.۳۵ در ایران عصر صفوی تنها سیزده شهر دارای بیگلربیگی عظیم‌الشأن بودند که یکی از آنها مشهد بود. بیگلربیگی مشهد حاکمان تابعی هم داشت که عبارت بودند از حکام سرخس، نیشابور، ترشیز، ابیورد، آزادوار، نسا، سبزوار، اسفراین، حورور ویساکوه، درون، تربت و بزاندوق.۳۶ همچنین ظاهراً مشهد یکی از معدود شهرهای قلمرو صفویه بوده که در روزگار شاه سلیمان و شاه سلطان حسین در آن سکه ضرب می‌شده است.۳۷ در سال ۹۱۳ شهر به اشغال سربازان شیبان خان در آمد؛ و این اشغال تا سال ۹۳۴ که شاه تهماسب اول مجدداً موفق به بیرون راندن دشمن شد، ادامه داشت. سال ۹۹۷ سال فاجعه‌انگیزی برای مشهد بود. شیبانی عبدالمؤمن پس از چهار ماه محاصره، شهر را مجبور به تسلیم کرد. خیابان‌های شهر مملو از خون شدند و غارت و تاراج سرتاسری در دروازه‌های منطقهٔ مقدس تمامی نداشت. شاه عباس اول که از سال ۹۹۳ تا صعود رسمی تاج و تختش به قزوین در سال ۹۹۵ در مشهد زندگی می‌کرد، تا سال ۱۰۰۶ قادر به بازپس‌گیری مشهد از ازبک‌ها نبود. در سال ۱۱۳۵ و با آغاز حکومت شاه تهماسب دوم، ایل افغانی ابدالی به خراسان حمله کرد. مشهد سقوط کرد ولی در سال ۱۱۳۸ ایرانی‌ها موفق شدند پس از یک محاصرهٔ دوماهه این شهر را باز پس گیرند.۲۳ خراسان در زمان نادر شامل بخشهایی از افغانستان و ورارود بوده است که در سایهٔ توسعه‌طلبی‌های نظامی نادر تا مرز هند و ترکستان گسترش یافت. نادر، پایتخت را از اصفهان که یادگار طرفداران صفوی بود به خراسان انتقال داد. او با استفاده از موقعیت ژئوپولتیک خراسان توانست بر اهداف سیاسی خود دست یابد. مشهد مرکز سیاسی دولت وی و دژ کلات، حصاری طبیعی در مواقع بحرانی گشت. ارتش او متکی بر نیروی رزمی قومیت‌های گوناگون به ویژه عشایر خراسان بود.۳۸ نادر شاه دستور داد آرامگاهی برای او در مشهد ساخته شود. تمامی بخش‌های شرقی قلمرو پادشاهی نادر شاه به ویژه خراسان (به جز منطقهٔ نیشابور) در این برههٔ زمانی و تحت حاکمیت قدرتمند احمدشاه درانی افغان در رکود گذشت.۳۹ پس از نادر و جانشینان وی، شاهرخ به مدت ۵۰ سال، به طور ضعیف و تحت نفوذ امرا و فرماندهان ایلات خراسانی و حمایت‌های احمدشاه درانی در بخش کوچکی از خراسان غربی به مرکزیت مشهد فرمان راند.۴۰ احمد شاه و جانشین وی تیمور شاه، شاهرخ را به عنوان خراجگذار در متصرفات خراسان گماردند و بدین ترتیب خراسان به نوعی دولت حائل بین آنان و ایران تبدیل شد. هر چند هر یک از این حاکمان افغان، به عنوان حاکمان واقعی، در مشهد سکه زدند. از طرفی دیگر سلطنت شاهرخ نابینا با وقفه‌های کوتاه مدت و مکرر، بدون هیچگونه واقعهٔ به ثبت رسیدهٔ خاصی سپری شد. فقط پس از مرگ تیمور شاه (۱۲۰۷) بود که آقا محمد خان پایه‌گذار سلسلهٔ قاجار موفق شد در سال ۱۲۱۰ قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و وی را به مرگ محکوم کند و این پایان جدایی خراسان از دیگر بخش‌های ایران بود.۳۹ White diagonal cross over blue background بارگاه حرم علی بن موسی الرضا به توپ بستن حرم علی بن موسی الرضا توسط روسیه در سال ۱۹۱۱ یوسف خان از خواص هرات با نام محمدعلی‌شاه در مشهد اعلام استقلال کرد و با کمک دسته‌ای از ارتجاعیون که گرد وی جمع شده بودند برای مدتی برهم‌ریختگی قابل ملاحظه‌ای را در خراسان به راه انداخت. این واقعه بهانه‌ای به دست روسها داد تا مداخلهٔ نظامی در مشهد داشته باشند و در ۲۹ مارس ۱۹۱۲ آنان با نقض آشکار حقوق حکومتی ایران، مشهد را بمباران کردند و بسیاری از مردم، شهروندان و زائرین بیگناه کشته شدند. بمباران زیارتگاه ملی ایرانیان دردناک‌ترین تأثیر را بر کل جهان اسلام گذاشت. پس از این واقعه یوسف خان توسط ایرانیان زندانی و به مرگ محکوم شد.۳۹۴۱۴۲ واقعه مسجد گوهرشاد مهم‌ترین واقعهٔ تاریخ سیاسی معاصر مشهد، واقعه مسجد گوهرشاد در زمان رضاشاه می‌باشد. روز ۲۱ تیر ۱۳۱۴ قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاست‌های رضاشاه در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاشاه درصدد بود تا سنت‌های مذهبی و قوانین اسلامی را حذف کند و فرهنگ غربی را به جای آن بنشاند. رضاشاه در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا حجاب از سر زنان مسلمان برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند و روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند. در واکنش به این سیاست، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطه‌ای به مخالفت برخاستند. صبح روز جمعه ۲۰ تیر ۱۳۱۴ نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند. در ۲۱ تیرماه جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری کشته، مجروح و بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند.۴۳ عکس قدیمی از حرم عکس قدیمی از ضریح عکس قدیمی از حرم عکس قدیمی از گنبد حرم جغرافیای طبیعی موقعیت جغرافیایی شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با ۳۲۸ کیلومتر مربع مساحت،۳ در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه و در حوضهٔ آبریز کشف رود، بین رشته‌کوه‌های بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا حدود ۱۰۵۰ متر (حداکثر ۱۱۵۰ متر و حداقل ۹۵۰ متر)۴ و فاصلهٔ آن از تهران ۸۹۷ کیلومتر است.۴۴ Compass rose pale.svg سرخس کلات و چناران چناران Compass rose pale.svg سرخس شمال نیشابور و چناران شرق مشهد غرب جنوب تربت جام فریمان نیشابور زمین‌شناسی نقشه اقلیمی ایران. شهر مشهد در منطقه مدیترانه‌ای با باران بهاره قرار گرفته‌است. ██ معتدل خزری بسیار مرطوب ██ معتدل خزری ██ مدیترانه‌ای با باران بهاره ██ مدیترانه‌ای ██ کوهستانی سرد ██ کوهستانی بسیار سرد ██ نیمه‌بیابانی سرد ██ نیمه‌بیابانی گرم ██ بیابانی خشک ██ بیابانی خشک گرم ██ خشک ساحلی گرم ██ خشک ساحلی دشت (جلگه) مشهد، جزء حوضهٔ آبریز کشف‌رود می‌باشد. دشت مشهد به صورت دره‌ای وسیع دارای ابعادی به طول بیش از ۱۰۰ کیلومتر و عرض متوسط حدود ۲۵ کیلومتر و وسعت حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد. دشت مشهد با مختصات طول جغرافیایی ´۲۱:°۵۸ تا ´۰۸:°۶۰ درجه شرقی و عرض جغرافیایی ´۴۰:°۳۵ تا ´۰۳:°۳۶ درجه شمالی در حوضهٔ آبریز رودخانه کشف‌رود در خراسان رضوی قرار دارد. از میان سازندهای موجود در این دشت، سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زیرزمینی حائز اهمیت است. این سازند که از رسوبات سخت کربناته تشکیل شده، به دلیل وجود فضاهای خالی کارستی قادر است سفره‌های آب زیرزمینی را به وجود آورد. از جمله منابع آب سطحی این دشت نیز می‌توان به خود رودخانهٔ کشف‌رود اشاره کرد. این رودخانه در گذشته دارای آب زیادی بوده‌است؛ ولی در حال حاضر به علت پایین افتادن سطح آب زیرزمینی و در نتیجه قطع شدن زهکش‌ها تنها در مواقع سیلابی شدید، مقداری آب از سرشاخه‌های آن وارد می‌شوند.۴۵ اقلیم مشهد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص که در منطقهٔ مرزی بین شمال و جنوب خراسان قرار دارد و همچنین تداخل جبهه‌های مختلف آب و هوایی، دارای آب و هوا و خصوصیات ویژهٔ اقلیمی است و قسمت اعظم دشت مشهد-نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد-قوچان، نیمه خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشته‌کوه‌های بینالود و هزار مسجد جزء اقلیم مرطوب سرد می‌باشد و در مجموع شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است.۹ وزش بادها در شهر مشهد بیشتر در جهت جنوب شرقی به شمال غربی است. بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.۱۰ میانگین دما و بارش برای آب و هوای مشهد در سال ۲۰۱۴ میلادی ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر دمای بیشینه (°C) ۶٫۲ ۸٫۶ ۱۴٫۱ ۲۰٫۸ ۲۶٫۸ ۳۲٫۴ ۳۴٫۴ ۳۲٫۸ ۲۸٫۸ ۲۲ ۱۵٫۸ ۹٫۶ Ø ۲۱ دمای کمینه (°C) -۵٫۱ -۲٫۹ ۲٫۳ ۷٫۹ ۱۱٫۹ ۱۵٫۶ ۱۷٫۹ ۱۵٫۳ ۱۰٫۴ ۵٫۴ ۱٫۳ -۲٫۷ Ø ۶٫۴ بارش (mm) ۳۳٫۱ ۳۶٫۴ ۵۲ ۴۸٫۸ ۲۵٫۵ ۳ ۰٫۹ ۰٫۷ ۱٫۵ ۱۱٫۲ ۱۵٫۷ ۲۶٫۹ Σ ۲۵۵٫۷ روزهای بارانی ۵٫۸ ۶٫۳ ۸٫۳ ۷٫۴ ۴٫۴ ۰٫۸ ۰٫۳ ۰٫۲ ۰٫۵ ۲ ۲٫۷ ۴٫۵ Σ ۴۳٫۲ دما ۶٫۲ -۵٫۱ ۸٫۶ -۲٫۹ ۱۴٫۱ ۲٫۳ ۲۰٫۸ ۷٫۹ ۲۶٫۸ ۱۱٫۹ ۳۲٫۴ ۱۵٫۶ ۳۴٫۴ ۱۷٫۹ ۳۲٫۸ ۱۵٫۳ ۲۸٫۸ ۱۰٫۴ ۲۲ ۵٫۴ ۱۵٫۸ ۱٫۳ ۹٫۶ -۲٫۷ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر بارش ۳۳٫۱ ۳۶٫۴ ۵۲ ۴۸٫۸ ۲۵٫۵ ۳ ۰٫۹ ۰٫۷ ۱٫۵ ۱۱٫۲ ۱۵٫۷ ۲۶٫۹ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر منبع: سرویس اطلاعاتی آب و هوای جهان۴۶ زمین‌لرزه مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است. استان خراسان در طول تاریخ همیشه یکی از فعال‌ترین مناطق زمین‌لرزه‌خیز کشور بوده است. آمار چهل سال گذشته نشان می‌دهد که متأسفانه بیش از نیمی از قربانیان زمین‌لرزه در ایران را قربانیان این استان تشکیل می‌دهند. زمین‌لرزه‌خیزی در یک ناحیه فعال مثل استان خراسان یک فرایند بلندمدت بوده و این فرایند همچنان در آینده تداوم خواهد داشت.۴۷ زلزله‌های زیادی در مشهد رخ داده که حدود ۱۴ واقعه متعلق به سالهای ۱۰۰۸، ۱۰۵۲، ۱۰۵۳، ۱۰۵۹، ۱۰۷۷، ۱۰۸۷، ۱۰۸۴، ۱۱۱۸، ۱۱۱۹، ۱۲۱۴، ۱۲۳۲، ۱۲۳۶، ۱۲۵۴، ۱۲۷۴ ه. ق در کتب تاریخ به ثبت رسیده است. در پانزدهم ربیع‌الثانی سال ۱۰۸۴ ه. ق به هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی زمین‌لرزهٔ ویرانگری در مشهد رخ داده که حدود دو سوم شهر مشهد از جمله گنبد حرم علی بن موسی الرضا، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا آسیب فراوان دیده و حدود چهارهزار نفر از مردم مشهد زیر آوار جان سپرده‌اند. پس از این حادثه شاه سلیمان مأمورانی را از اصفهان برای بررسی خسارات وارده و انجام تعمیرات فرستاد. در نتیجه، گنبد و رواق دارالسیاده در سال ۱۰۸۶، مسجد گوهرشاد در سالهای ۱۰۸۴، ۱۰۸۷، ۱۰۸۹، مدرسهٔ پریزاد در سال ۱۰۹۱، مدرسهٔ دودر در سال ۱۰۸۸، مدرسهٔ بالاسر در سال ۱۰۹۱ و مدرسهٔ پایین پا در سال ۱۰۸۷ه. ق بازسازی شد.۴۸۴۹ وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود. «من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسباً و اکرمهم خلقاً و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الکریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنة ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی». ۵۰یادداشت ۳ یکی از گسل‌های مشهد، گسل شمال مشهد است. این گسل ادامهٔ گسل توس می‌باشد که در شمال شهر توس از گسل کشف‌رود منشعب شده و با امتداد شمال غرب-جنوب شرق از گوشهٔ شمالی مشهد عبور می‌کند. در گزارش شماره ۷۲ سازمان زمین‌شناسی این گسل تحت عنوان گسل توس نامیده شده است. در گزارش مزبور ادامهٔ گسل به سمت شمال شرق که توسط آبرفت پوشیده شده به صورت گسل احتمالی نشان داده شده است. همچنین بربریان و همکاران کانون سطحی زلزلهٔ تاریخی ۱۵۹۸ مورخ ۳/۷/۱۹۷۳ با بزرگی ۶/۶، ۱/۴/۱۶۸۷ و ۲۶/۲/۱۸۸۳ را در مجاورت گسل احتمالی توس مشخص نموده‌اند.۵۱ جمعیت‌شناسی تغییرات جمعیت مشهد بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ هجری شمسی۵۲ شهر مشهد، در سدهٔ اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بوده است. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر، با ۲۴۱٬۹۸۹ نفر جمعیت پس از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان، چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵، این شهر پس از تهران و اصفهان، جایگاه سوم را در بین شهرهای ایران داشت. در سرشماری سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۰، همین جایگاه را داشته‌است.۵۲ بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی، جمعیت شهر مشهد در این سال، بالغ بر ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن بوده است.۱ هرم جمعیتی شهر مشهد در سال ۱۳۹۰۵۳ مردان سن زنان ۶۹٬۸۲۱ ۶۵+ ۷۱٬۳۶۲ ۲۹٬۶۷۴ ۶۰–۶۴ ۳۲٬۴۷۶ ۴۹٬۵۲۱ ۵۵–۵۹ ۴۸٬۶۰۳ ۶۷٬۲۰۶ ۵۰–۵۴ ۶۶٬۸۱۱ ۷۶٬۲۱۹ ۴۵–۴۹ ۷۵٬۷۸۴ ۸۹٬۷۱۰ ۴۰–۴۴ ۹۰٬۵۳۰ ۱۰۳٬۵۰۳ ۳۵–۳۹ ۹۹٬۴۶۱ ۱۳۲٬۲۷۸ ۳۰–۳۴ ۱۳۲٬۱۹۶ ۱۶۹٬۰۲۸ ۲۵–۲۹ ۱۶۸٬۱۸۲ ۱۵۱٬۶۰۱ ۲۰–۲۴ ۱۶۰٬۴۷۰ ۱۱۱٬۸۰۰ ۱۵–۱۹ ۱۱۴٬۷۰۴ ۱۰۷٬۷۱۷ ۱۰–۱۴ ۱۰۵٬۱۲۴ ۱۰۹٬۴۱۳ ۵–۹ ۱۰۴٬۳۲۸ ۱۲۰٬۰۹۳ ۰–۴ ۱۱۴٬۶۷۲ قومیت نظرسنجی سال ۱۳۸۹ طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و بر اساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظرسنجی نمونه‌گیری شد در مشهد به قرار زیر بود:۱۱ اقوام کلانشهر مشهد قومیت درصد فارس   ۹۳٫۵٪ ترک   ۳٫۴٪ شمالی   ۰٫۵٪ کرد   ۱٫۵٪ عرب   ۰٫۵٪ سایر   ۰٫۵٪ زبان نوشتار اصلی: لهجه مشهدی زبان مردم مشهد، زبان فارسی با گویش و لهجهٔ مشهدی است. این لهجه سرشار از واژه‎های کهن و ریشه‌دار فارسی است. لهجهٔ مشهدی یکی از لهجه‎های مهم و تأثیرگذار زبان فارسی به شمار می‎آید و به نوعی خاستگاه ادبیات اصیل شاعرانی همچون فردوسی، عطار و خیام است. این لهجه را چکیده‎ای از فارسی دری می‎دانند و بسیاری از واژگان گمشده این زبان را می‎توان در گفتار عامیانه مشهدی‎ها جستجو کرد.۵۴۵۵ دکتر تقی وحیدیان کامیار، استاد دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید:۵۶ نزدیک‌ترین گویش به فارسی معیار، گویش مشهدی است، به طوری که اصیل‌ترین و ریشه‌دارترین فارسی را می‌توان از مردم این شهر شنید. وی می‌افزاید: برخلاف تصور عامه که ریشه‌های زبان فارسی را از فارس و شیراز می‌دانند، فارسی دری اصیل از توس قدیم، نیشابور و مشهد کنونی انتشار یافته است. مهدی سیدی، پژوهشگر و کارشناس در زمینه لهجه و گویش مشهدی می‌گوید:۵۶ لهجه و گویش مشهدی یا به عبارت علمی‌تر فارسی مشهدی یکی از موثرترین گویش‌ها در فارسی دری است، چرا که خاستگاه فارسی دری و همچنین ادبیات اصیل فارسی این گویش و زبان زیباست. مذهب بیشتر مردم شهر مشهد مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند. این موضوع به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی الرضا در این شهر نیز تشدید شده است. با این حال، اقلیت‌های دینی دیگری نیز در مشهد وجود داشته یا دارند. در مشهد محله‌ای به نام محلهٔ جدید وجود دارد که مجتمع مسکونی یهودیان در مشهد بود. این محله منازل بزرگ و محکم با دیوارهای بلند داشت و خانه‌ها از داخل با یکدیگر مرتبط بود. اقلیت یهودی مشهد که بینش و هوشیاری اقتصادی داشتند با توسعهٔ عمرانی مشهد به خیابان‌های جنت و جم (پاسداران کنونی) نقل مکان کردند و عده‌ای هم به اسرائیل مهاجرت کردند.۵۷ مهاجران ارمنی از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حکومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزیدند. بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مکان کردند و به کارهای تجاری و صنعتی مشغول شدند. اکثر کارخانه‌های ارمنیان کارخانه‌ٰهای تصفیهٔ پنبه، تولید الکل صنعتی و پزشکی، قیرسازی و نخ‌ریسی بودند. مطابق برخی منابع، در ۱۹۶۵، ۵۱ خانوار ارمنی در مشهد اقامت داشته‌اند و مطابق آمار ۱۹۶۶، ۳۲۰ ارمنی در مشهد و ۵۲۱ ارمنی در کل استان خراسان ساکن بوده‌اند. در ۱۹۱۳، ارمنیان مشهد مدرسهٔ هایکازیان را، که در واقع شعبه‌ای از مدرسه هایکازیان تهران بود، تأسیس کردند. در ۱۹۴۱، کلیسای مسروپ مقدس، که نزد اهالی به کلیسای حضرت مریم نیز معروف است، احداث شد. اهالی ارمنی شهر مشهد دارای گورستان ویژهٔ خود بوده‌اند که سال تأسیس آن به ۱۹۴۴ باز می‌گردد. در این گورستان نمازخانه‌ای هم وجود داشت. غیر از سنگ قبرهای متعلق به ارمنیان، در قسمت خاصی از آن قطعه‌ای به ۳۲ سرباز لهستانی که در زمان جنگ جهانی دوم در محلی نزدیک قوچان کشته شده بودند اختصاص یافته بود. همچنین انجمن فرهنگی ـ ورزشی آرارات از ۱۹۸۳ در این شهر شعبه‌ای ایجاد کرده است که تاکنون نیز به فعالیت‌های فرهنگی ورزشی خود ادامه می‌دهد.۵۸ در مشهد اقلیتی از بهاییان نیز هستند، اما به دلیل فقدان آمار رسمی تعداد آنان مشخص نیست. در سال ۱۳۴۵، در اوایل صدارت امیرعباس هویدا، ایران به ۲۴ «قسمت امری» تقسیم می‌شد. هر قسمت امری دارای مرکزی بود که محفل آن به «محفل روحانی مرکز قسمت امری» موسوم بود و خراسان به مرکزیت مشهد یکی از آن قسمت‌های امری بود. در سال ۱۳۴۹ تعداد مراکز قسمت امری ایران به ۶۷ مرکز رسید و در «نقشهٔ پنج ساله»، که به اواخر دوران سلطنت پهلوی تعلق دارد، باید تعداد محافل محلی ایران به ۱۱۰۰ محفل می‌رسید.۵۹ معماری و شهرسازی طرح جامع شهر مشهد در سال ۱۳۵۲ خورشیدی. توسعه شهر در دهه ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ در جنوب غربی و غرب صورت گرفت. راه آهن و فرودگاه تأثیر زیادی بر چگونگی هدایت توسعه داشته‌اند. در دهه ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵، جادهٔ جدید تهران باعث توسعهٔ شهر به سمت جنوب گردید. از سال ۱۳۴۵ به بعد توسعهٔ شهر منطبق با طرح جامع هدایت شده‌است. در سال ۱۳۵۵ محور اصلی جادهٔ سنتو، دانشگاه فردوسی و پارک ملت توسعهٔ شهر را به سمت غرب تشدید نمودند. این شهر قرار بود به دو قسمت مذهبی-سنتی (مشهد شرقی یا رضوی) و توریستی-مدرن (مشهد غربی یا پهلوی) تقسیم شود، که با انقلاب اسلامی ناکام ماند. در دورهٔ شهرداری شهردار پژمان این امر با پاره‌ای تغییرات انجام گردید و شهرستان بینالود به عنوان بخش گردشگری مشهد معرفی گردید. ساختار کالبدی شهر به صورت قطاعی است. مراکز تجاری و خدماتی در اطراف حرم و قطاع غربی تمرکز یافته‌اند و واحدهای مسکونی در دو محور غرب و شرق قرار دارند.۶۰ فضای سبز دریاچهٔ یخ زدهٔ بوستان ملت مشهد در صبح یک روز زمستانی از جمله پارک‌های بزرگ شهر مشهد، می‌توان به پارک ملت، پارک بانوان (حجاب)، باغ ملی، پارک بزرگ وحدت، امام رضا (گلشهر)، کوهستان پارک شادی، پارک امت، پارک پردیس قائم، پارک میرزا کوچک خان، پارک خورشید و پارک کوهسنگی اشاره کرد.۶۱ پارک‌های جنگلی از جمله پارک‌های جنگلی مهم، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: پارک بزرگ انقلاب (پارک جنگلی طرق) پارک بزرگ جنگلی طرق در حاشیه جنوب شرق مشهد، در نزدیکی پلیس راه، یکی از بزرگ‌ترین اماکن در اسکان و ارائه خدمات گردشگری به شهروندان و زائران است. این پارک در سال ۱۳۴۰ احداث شده، و در سال ۱۳۷۹ بازپیرایی گردیده‌است. پارک جنگلی طرق دارای فضاهای تفریحی، فرهنگی، ورزشی و تجاری با ۲۱۰ هکتار فضای جنگلی و ۱۱۲ هزار متر مربع فضاهای عمرانی است. این پارک جنگلی دارای تیپ‌های درختی پهن برگ، مخلوط و سوزنی برگ بوده و اقاقیا و زبان گنجشک بیشترین نوع در سطح این محدوده می‌باشد.۶۲ پارک جنگلی وکیل‌آباد پارک جنگلی وکیل‌آباد نزدیک‌ترین ییلاق عمومی مشهد است که در انتهای بزرگراه وکیل آباد قرار دارد. مساحت وکیل‌آباد بیش از ۷۰ هکتار و دارای رودخانه فصلی است.۶۳ باغ وحش وکیل‌آباد در جنوب غربی مشهد و هم‌جوار با پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ‌وحش وکیل‌آباد، تنها باغ وحش مشهد و استان خراسان رضوی قرار دارد؛ این باغ وحش دارای حیوانات گوشتخوار، علف‌خوار، آبزی، خزنده و پرندگان مختلف است.۶۴ جاذبه‌های شهری جاذبه‌های مذهبی مسجد حوض لقمان - مشهد کوهسنگی مشهد کوهستان پارک مشهد مهم‌ترین مکان مذهبی شهر مشهد که مهم‌ترین مکان مذهبی ایران نیز هست، حرم علی بن موسی‌الرضا است. سالانه حدود ۳۰ تا ۳۵ میلیون نفر به زیارت این حرم می‌روند. موزه‌های آستان قدس رضوی نیز -که خود شامل چندین موزه است- در مجموعهٔ حرم قرار دارد. دیگر مسجدها، حسینیه‌ها و امامزاده‌ها از جمله مکان‌های مذهبی هستند که دارای زیارت‌کنندگان فراوانی هستند. مسجد جامع گوهرشاد واقع در محدودهٔ حرم رضوی، مسجد هفتاد و دوتن، مصلی طرق، مسجد و حسینیه کرامت، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، گنبد خشتی، گنبد سبز و آرامگاه خواجه ربیع از جمله مکان‌های مذهبی مشهد هستند. هم‌چنین امامزاده ناصر و یاسر (در نزدیکی طرقبه) و آرامگاه امامزاده یحیی بن زید (در جاده سرخس)، آرامگاه خواجه اباصلت و آرامگاه خواجه مراد (در جاده فریمان) در نزدیکی مشهد قرار دارند.۶۵ جاذبه‌های باستانی و تاریخی از سناباد و توس قدیم آثار تاریخی زیادی بر جای نمانده است. (هم‌اکنون شهر توس در حال بازسازی است) چهار طاقی بازه هور از قدیمی‌ترین بناهای موجود در محدودهٔ شهر است که زمان ساخت آن را سدهٔ سوم میلادی تخمین می‌زنند.۶۶ برخی از جاذبه‌های تاریخی مشهد عبارتند از: آرامگاه نادرشاه، آرامگاه خواجه ربیع، آرامگاه فردوسی، ایستگاه راه آهن، گنبد خشتی، گنبد هارونیه و مدرسه عباسقلی خان.۶۷ جاذبه‌های تفریحی شهری برخی پارک‌ها و پارک‌های آبی مشهد عبارتند از: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان پارک شادی، کوهستان پارک خورشید، باغ وحش و پارک جنگلی وکیل‌آباد، پارک پردیس قائم، پارک وحدت، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.۶۸۶۹ همچنین برخی از مهم‌ترین مراکز خرید شهر مشهد عبارتند از: بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال.۷۰ جاذبه‌های طبیعی جاذبه‌های طبیعی که در نزدیکی شهر مشهد قرار دارند، شامل ییلاقات شاندیز، طرقبه، زشک، روستای کنگ، نغندر، جاغرق، چالی دره، پارک جنگلی وکیل‌آباد، آبشار ارتکند، پارک جنگلی نه دره در دو کیلومتری جنوب مشهد، منطقهٔ دیدنی فریزی، سد ارداک، هفت حوض، چشمه گیلاس، چشمه گراب هستند.۷۱ آرامگاه فردوسی در توس خانه حسین ملک در مشهد خیابان کلیسا در مشهد موزه توس در نزدیکی مشهد تقسیمات شهری مناطق شهری نقشهٔ شهر مشهد به تفکیک مناطق شهرداری مشهد حدود ۳۲۸ کیلومتر مربع وسعت دارد.۳ بر اساس آخرین ویرایش سال ۹۲ و سرشماری سال ۱۳۹۰، این شهر دارای ۱۳ منطقه شهری، ۴۰ ناحیه است، ۴ قطاع در محدودهٔ شهرداری ثامن و ۱۵۰ محله می‌باشد.۳۷۲ همچنین شهر مشهد دارای ۱۱ ناحیه و مرکز پستی است.۷۳ سراسرنمای سه‌راه خیام مشهد محله‌های مشهد مشهد دارای محله‌ها و شهرک‌های متعددی است. به خاطر نزدیکی آبادی‌های سناباد و نوغان به محل دفن علی بن موسی الرضا و همچنین جاذبهٔ خود مدفن، بیشتر محله‌های قدیمی مشهد در اطراف حرم علی بن موسی الرضا شکل گرفته است و کم‌کم بر وسعت آنها افزوده گشته و در خود مجموعهٔ شهر ادغام گشته‌اند. به عنوان نمونه، هم اکنون نوغان، از محله‌های اطراف حرم می‌باشد و سناباد نیز وضعیت مشابهی دارد و اکنون به عنوان یکی از محله‌ها و خیابان‌های شهر مشهد شناخته می‌شود.۷۲ شورای شهر مشهد همانند دیگر شوراهای شهرهای کشور و بر اساس قانون تشکیل شوراها، شورای شهر مشهد به منظور پیشبرد سریع برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی، پرورشی و سایر امور رفاهی از طریق همکاری مردم و نظارت بر امور شهر تشکیل شده است.۷۴ شورای شهر مشهد متشکل از ۲۵ عضو است که برای یک دورهٔ چهار ساله توسط انتخابات برگزیده می‌شوند.۷۵ همچنین نظارت بر عملکرد شهرداری و انتخاب شهردار، تصویب بودجهٔ سالانهٔ شهرداری، تصویب اساسنامهٔ مؤسسات و شرکت‌های وابسته به شهرداری از دیگر وظایف شورای شهر مشهد است.۷۴ شورای شهر مشهد متشکل از کمیسیون‌ها و کمیته‌های نظارتی است. کمیسیون‌های شورا عبارتند از: امور اقتصادی، سرمایه‌گذاری و مشارکت‌ها امور فنی، عمرانی و طرح‌ریزی شهری برنامه، بودجه، فناوری اطلاعات و امور اداری حمل و نقل و ترافیک خدمات شهری، بهداشت، سلامت و محیط زیست فرهنگی، اجتماعی و زیارت ویژهٔ ساماندهی حاشیهٔ شهر و مناطق کم‌برخوردار ویژهٔ نظارت و امر به معروف و نهی از منکر ویژهٔ خطوط قطار شهری۷۶ کمیته‌های نظارتی شورای شهر مشهد متشکل است از: کمیتهٔ نظارتی شماره یک (مناطق تحت پوشش: ۱ و ۹)، کمیتهٔ نظارتی شماره دو (مناطق تحت پوشش: ۲ و ۳)، کمیتهٔ نظارتی شماره سه (مناطق تحت پوشش: ۴ و ۵ و ۶)، کمیتهٔ نظارتی شماره چهار (مناطق تحت پوشش: ثامن و ۷ و ۸)، کمیتهٔ نظارتی شماره پنج (مناطق تحت پوشش: ۱۰ و ۱۱ و ۱۲)۷۷ شهرداری مشهد نوشتار اصلی: شهرداری مشهد گسترش روزافزون بافت شهری مشهد شهردار کنونی شهر مشهد صولت مرتضوی است. بودجهٔ شهرداری مشهد در سال ۱۳۹۴ بالغ بر ۹۶۰۰ میلیارد تومان است.۷۸ حوزهٔ شهردار حوزهٔ شهردار، حوزهٔ زیر نظر شخص شهردار مشهد و به منظور ایجاد هماهنگی و اعمال مدیریت در واحدهای حوزهٔ شهردار و نیز اعمال نظارت و کنترل مجموعهٔ واحدهای شهرداری به ویژه مدیران مناطق تشکیل شده است. میزان اختیارات و مسئولیت‌های این حوزه از سوی شهردار وقت، طی ابلاغ داخلی تعیین و مشخص می‌گردد.۷۹ اقتصاد الگوهای کشت زعفران در جهان A map showing the primary saffron-producing nations. نقشه کشورهای اولیه تولید کننده زعفران. — مناطق عمده. — مناطق کوچک رو به رشد. — مناطق دارای تولید اندک. — مراکز تجاری عمده (فعلی). — مراکز تجاری عمده (در گذشته). فروش زعفران در بازارهای مشهد اقتصاد مشهد بیشتر بر روی زعفران، زرشک، نبات، آجیل و خشکبار و همچنین چرم صنعتی (به صورت زینتی) و صنعت فرش قرار دارد. هم‌چنین زائران حرم رضوی و توریست‌ها از منابع درآمدزایی این شهر هستند. از دیگر محصولات مهم کشاورزی مشهد غلات، چغندر قند و محصولات جالیزی می‌باشند. از صنایع موجود در مشهد می‌توان به صنایع غذایی، پوشاک، چرم، تولید مصالح ساختمانی، صنایع فلزی و صنایع دستی نیز اشاره کرد که از این میان حدود ۴۰ درصد صنایع مشهد متعلق به صنایع غذایی، صنایع فلزی و صنایع دستی است.۸۰ مشهد تنها در فصل تابستان سال ۱۳۸۹ پذیرای بیش از ۱۳ میلیون مسافر بوده‌است.۸۱ آمار نشان می‌دهد وجود آرامگاه علی بن موسی الرضا در مشهد موجب شده است که هر سال تعداد زیادی از گردشگران و جهانگردان به مشهد سفر کنند. صنایع صنایع غذایی، نساجی، شیمیایی و کانی غیرفلزی و صنایع قطعه‌سازی و فولاد کشاورزی از عمده‌ترین صنایع مشهد به شمار می‌آیند.۸۲ مشهد یکی از قطب‌های اصلی تولید چرم در ایران به شمار می‌آید و کارخانه‌هایی نظیر چرم مشهد در این شهر قرار دارند. همچنین در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در بخش پروژه‌های کلان اداری-تجاری رونق یافته‌است. شهرک‌های صنعتی شهرک گلبهار، بینالود، طوس، کاویان، کلات، ماشین‌سازی، باغچه و ناحیهٔ امان‌آباد مشهد، جزو شهرک‌های صنعتی اطراف این شهر محسوب می‌شوند.۸۳ انرژی فسیلی نیروگاه مشهد،۸۴ نیروگاه طوس،۸۵ نیروگاه فردوسی،۸۶ نیروگاه بادی بینالود و نیروگاه سیکل ترکیبی شریعتی۸۷ از مهم‌ترین نیروگاه‌های شهر مشهد هستند. مراکز تجاری مجتمع تجاری پروما از مراکز بزرگ تجاری این شهر می‌توان به زیست‌خاور، یاقوت مصلی، الماس شرق، وصال، پروما، تابان، کیان سنتر، بازار رضا، آفتاب، گوهرشاد، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تک، مجتمع تابان، رویال سنتر، قسطنطنیه، ونک، شهدا، مجد و کوهسنگی اشاره کرد. به دلیل وجود جاذبه‌های فراوان تاریخی-مذهبی و فرهنگی در مشهد، در حال حاضر نیمی از هتل‌ها و هتل‌آپارتمان‌های ایران در شهر مشهد قرار دارند.۷۰ نمایشگاه بین‌المللی مشهد امروزه به‌عنوان بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه بین‌المللی تجاری در ایران بعد از نمایشگاه بین‌المللی تجاری تهران فعالیت می‌کند. مشهد به علت هم‌جواری با کشورهای آسیای میانه و موقعیت صنعتی سالانه میزبان ده‌ها نمایشگاه بین‌المللی است. در حال حاضر مدیریت سایت رسمی نمایشگاه‌های ایران به عهدهٔ نمایشگاه مشهد است.۸۸ نمونه‌ای از فرش مشهد پیشینهٔ قالی مشهد قالی‌بافی در شهر مشهد حدود پنج قرن قدمت دارد. یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های مشهد که موجود است، نوعی فرش نماز (سجاده) است که توسط شاه طهماسب به سلیمان باشکوه در سال ۱۵۵۶ میلادی هدیه شده است. این فرش‌ها در سه درجه کیفیتی در کارگاه سلطان ابراهیم میرزا، فرزند سام میرزا و برادرزادهٔ شاه طهماسب، ساخته می‌شده است. یکی از انواع درجه یک آن تا چند سال پیش در لندن بود و به اعتقاد برخی در حال حاضر در اختیار کلکسیونر معروف، شیخ سعود آل ثانی قطری است. تعدادی از نمونه‌های درجه دوم و سوم هنوز در موزهٔ توپکاپی موجود می‌باشند. در سدهٔ ۱۹ و ۲۰ میلادی محبوبیت قالی مشهد به حدی رسید که از آن علاوه بر استفاده در داخل کشور، برای صادرات نیز بهره می‌جستند؛ الیاف پشمی به کار رفته در این فرش‌ها به شدت صیقل داده می‌شدند تا رنگ را بهتر به خود جذب کنند، اما این عمل از دیگر سو باعث کاهش عمر فرش‌ها نیز می‌گشت، و این عاملی بود که تصویر بدی از قالی مشهد در اذهان شکل گیرد، تا جایی که صادرات این فرش به اروپا به طور چشمگیری کاهش یافت؛ متأسفانه قالی‌های به‌جای‌مانده از آن دوران نیز همگی در معرض فرسایش قرار دارند.۸۹ آموزش دانشگاه‌ها آیین نکوداشت دانش آموختگان غیرایرانی در دانشگاه فردوسی مشهد - تیر ماه ۹۲ این شهر با دارا بودن مراکز دانشگاهی و آموزش عالی بسیار به ویژه دانشگاه فردوسی مشهد با بیش از ۲۳ هزار دانشجوی داخلی و خارجی۹۰ و دانشگاه بین‌المللی امام رضا، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و نیز دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد و واحد بین‌الملل دانشگاه فردوسی مشهد عملاً به قطب دوم دانشگاهی کشور پس از تهران مبدل شده‌است. علاوه بر آن شهرداری مشهد در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان به عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان پس از مونترال در کانادا انتخاب شد.۹۱ مدرسه‌ها هنرستان صنعتی شهید دکتر بهشتی مشهد ساخت نخستین مدارس به سبک جدید در مشهد به عهد ناصرالدین‌شاه باز می‌گردد. در سال ۱۲۶۷ خورشیدی، پس از مخالفت‌های شدید با میرزا حسن رشدیه در شهر تبریز، او به مشهد آمد و مدرسهٔ بزرگی را در این شهر راه‌اندازی کرد. از نام مدرسه‌ای که در مشهد تأسیس کرد، هیچ اطلاعاتی در دست نیست. شیخ علی مدیر (مدیریان) که می‌توان او را پدر آموزش و پرورش نوین خراسان دانست، در سال ۱۲۷۲ در صحن عتیق، مدرسه‌ای به سبک جدید بنا کرد که مدتی بعد تعطیل شد. او سپس در سال ۱۲۷۷ دبستانی در محله گندم‌آباد (صحن جامع رضوی فعلی) بنا کرد که در سال ۱۲۸۰ جای خود را به دبستان دیگری در منزل میرزا جعفر در کنار مسجد گوهرشاد داد. با ورود محمدحسن‌خان صبا، ملک‌الحکما، به‌عنوان نخستین رئیس معارف خراسان، در سال ۱۲۸۴ این دبستان تحت حمایت دولت، دبستان «همت» نام گرفت. ملک‌الحکما، مدارس «مظفریه» و «ادب» را نیز در مشهد تأسیس کرد. مدرسهٔ مظفریه که برگرفته از نام مظفرالدین‌شاه و در محلهٔ ارگ به مدیریت محمدعلی مدیر ایجاد شد، از شاگردان شهریه دریافت می‌کرد و در آن دروس فارسی، عربی، مقدمات طبیعی، ریاضی و جبر و مقابله و زبان‌های فرانسه و ترکی و روسی تدریس می‌شد. البته به گفتهٔ برخی منابع، اولین مدرسه‌ای که در مشهد به شیوهٔ جدید تأسیس شد، مدرسه‌ای به نام «همت» واقع در کوچهٔ عیدگاه، تیمچهٔ سرپوشیده بوده است که مرحوم ادیب، مدیر روزنامه ادب، در سال ۱۲۸۱ خورشیدی با مدیریت شیخ علی مدیر راه‌اندازی کرد.۹۲ در حال حاضر، اداره کل آموزش و پرورش شهر مشهد، هفت ناحیهٔ این شهر به علاوه ناحیهٔ تبادکان را تحت پوشش دارد. در سال تحصیلی ۹۳–۹۴ تعداد کل مدارس نواحی هفت‌گانه و تبادکان، ۲۸۵۴ مدرسه و دارای ۲۲۲۵۷ کلاس درس با تعداد ۵۶۵۰۶۱ دانش‌آموز دختر و پسر می‌باشد و ۳۳۸۷۵ نفر نیز کارکنان این شهر را تشکیل می‌دهند.۹۳ مدرسه‌های دینی مدرسهٔ عالی نواب مشهد حوزهٔ علمیهٔ مشهد که اینک در شمار مهم‌ترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعی است، مراحل تاریخی مختلفی را پشت سر گذاشته است. حوزهٔ علمیهٔ مشهد از قرون اولیهٔ اسلامی عملاً تأسیس شد و رفته رفته بر رونق آن افزوده شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، عباس واعظ طبسی، توسط روح‌الله خمینی به ریاست حوزهٔ علمیهٔ خراسان به طور عام و حوزهٔ علمیهٔ مشهد به طور خاص گمارده شد. در دورهٔ پس از انقلاب ۱۳۵۷، مدارس فراوانی بر مدارس پیشین افزوده شد. برخی از مدارس قدیم مشهد بازسازی شد، از جمله مدرسهٔ میرزا جعفر و مدرسهٔ خیرات خان که هم اینک در ضمن مجموعه دانشگاه علوم اسلامی رضوی۹۴ قرار دارند و برخی دیگر مثل مدرسه‌های پریزاد و دودر، که اینک دروس حوزه در آنها تدریس نمی‌شود و به دلیل واقع شدن در مجموعهٔ حرم رضوی، عمدتاً کاربری تبلیغی و ترویجی برای زائران یافته‌اند. برخی از مدارس قدیم نیز، عمدتاً به سبب گسترش ابنیه اطراف حرم علی بن موسی الرضا تخریب شده‌اند، نظیر مدرسهٔ بالاسر که رواق دارالولایه بر جای آن ساخته شده است. مدرسهٔ نواب نیز در همین طرح نوسازی تخریب و بر جای آن مدرسهٔ جدیدی بنا شده است که به مدرسهٔ عالی نواب شهرت دارد. مهم‌ترین مدرسهٔ علمیهٔ عالی مشهد که اینک دروس سطح عالی و خارج در آن عرضه می‌شود مدرسهٔ آیت‌الله خوئی است که یک مجتمع بزرگ آموزش علوم اسلامی است و در آستانهٔ پیروزی انقلاب ۵۷ و به عنوان جایگزین مدارس تخریب شده در طرح نوسازی محیط اطراف حرم علی بن موسی الرضا، در ساختمانی قدیمی افتتاح شد و پس از انقلاب ساختمان اصلی آن به تدریج طی سه دهه بنا و تکمیل گردید.۹۵ تعداد مدارس و طلاب بر اساس اطلاعات موجود در مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان در سال تحصیلی ۱۳۷۷–۱۳۷۸ در حوزهٔ علمیهٔ مشهد ۳۱ مدرسهٔ سطح یک، و سه مدرسهٔ سطح دو و سه و بر اساس آمار سال تحصیلی ۱۳۸۶–۱۳۸۷، پنج مدرسهٔ خوابگاهی وجود دارد. همچنین اینک در حوزهٔ علمیهٔ مشهد دوازده مدرسهٔ علمیه ویژه خواهران مشغول به کار است. بر طبق آمار رسمی موجود در کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان که در فروردین ۱۳۸۷ منتشر شده، تعداد طلاب سطح یک مشهد ۴۱۰، سطح دو و سه ۹۰۱، و شرکت‌کنندگان در امتحانات خارج فقه ۷۳۰ و شرکت‌کنندگان در امتحانات خارج اصول ۲۸۳ تن بوده است. تعداد مدرسان دارای پروندهٔ سطح یک ۲۳۶، و بدون پرونده ۱۲۱، کل استادان سطح دو و سه ۱۱۳، استادان دروس عمومی ۸۶ و استادان دروس خارج فقه و اصول ۲۰ تن بوده است.۹۶ نظام آموزشی هم اینک در حوزهٔ علمیهٔ مشهد گذشته از دروس مقدماتی، و علاوه بر ارائه ده‌ها درس رسائل و مکاسب و کفایه، حدود هجده درس خارج فقه و پانزده درس خارج اصول به توسط استادان ماهر و بعضاً صاحب نظر و مشهور و عمدتآ در مدرسهٔ آیت‌الله خوئی و مدرسهٔ عالی نواب عرضه می‌گردد.۹۷ در سالهای اخیر، طلاب حوزه‌های علمیه به رسم دانشگاهیان در مدارج مختلف تحصیلی مدرک دریافت می‌دارند. در حوزهٔ علمیهٔ مشهد این مدارک را که پس از ارزیابی طلاب ارائه می‌شود، مرکز مدیریت حوزهٔ علمیهٔ خراسان صادر می‌کند. به عنوان مثال براساس آمار رسمی، این مرکز در ۱۳۸۶ تعداد ۲۴۲ مدرک رسمی برای طلاب صادر کرده است.۹۸ بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بیمارستان امام رضا تا قبل از بیمارستان امام رضا، چند شفاخانه (درمانگاه) در مشهد وجود داشت که بیشتر متعلق به آستان قدس رضوی بود.۹۹ اولین بیمارستان به سبک امروزی در مشهد، بیمارستان امام رضا بود که در زمان رضاشاه پهلوی و در سال ۱۳۱۳ به جای دارالشفای رضوی ساخته شده است.۱۰۰ بیمارستان امام رضا در ابتدای تأسیس بیمارستان شاه‌رضا نام داشت و پزشکان آن نیز خارجی بودند که همزمان کار طبابت و آموزش را انجام می‌دادند.۱۰۱ در سال ۱۳۹۲ تعداد کل کارکنان دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ۱۴۸۳۱ نفر بوده است که از این تعداد ۴۰۴ پزشک عمومی، ۷۷۸ پزشک تخصصی، ۸۳۹۴ پیراپزشک، ۷۰ دندانپزشک، ۳ دامپزشک و ۸۸ داروساز و ۵۰۹۴ نفر سایر کارکنان را تشکیل داده‌اند.۱۰۲ همچنین تعداد کل مراکز درمانی، ۳۱ مرکز با ۶۱۱۳ تخت، بوده است که از این تعداد سهم مراکز دانشگاه علوم پزشکی ۱۲ مرکز با ۳۹۰۳ تخت، سهم مراکز خصوصی ۵ مرکز با ۵۱۳ تخت و سهم سایر مراکز و موسسات وابسته به دیگر سازمان‌ها و ادارات ۱۴ مرکز با ۱۶۹۷ تخت بوده است.۱۰۲ تعداد خانه‌های بهداشت در مشهد در سال ۱۳۹۲، ۱۶۹ خانه با ۲۲۹ نفر بهورز بوده است. همچنین در این سال ۲۱۲ آزمایشگاه، ۵۰۷ داروخانه، ۱۲۸ مرکز پرتونگاری و ۴۱۲ مرکز توانبخشی در مشهد فعال بوده است.۱۰۲ مراکز تخصصی بسیاری در مشهد در حال فعالیت هستند که همین مسئله باعث پذیرش بیماران بسیاری از سراسر کشور و حتی در برخی موارد از خارج از کشور بوده است.۱۰۳ بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه،۱۰۴ بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء،۱۰۵ بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ۱۰۶ و بیمارستان فوق تخصصی رضوی۱۰۷ از جمله این مراکز هستند. بیمارستان فوق تخصصی منتصریه مشهد مشهد همچنین در زمینهٔ حمایت از بیماری‌های سرطانی و پیوند اعضا در کشور جایگاه ویژه‌ای دارد. در زمینهٔ سرطان هم‌اکنون درمان سه‌بعدی بیماران سرطانی در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد انجام می‌پذیرد.۱۰۸۱۰۹ مشهد یکی از قطب‌های تحقیقات برای پیشگیری و درمان بیماری‌های سرطانی در کشور می‌باشد.۱۱۰ تلاش برای درمان سرطان خون با نانوحامل‌های هوشمند۱۱۱۱۱۲ و انجام مراحل آزمایشگاهی ساخت واکسن ضد سرطان در مشهد۱۱۳ از آن دسته اقدامات است. بیمارستان فوق تخصصی امید مشهد ارائه‌دهندهٔ خدمات به بیماران سرطانی از داخل و حتی خارج از کشور است.۱۱۴۱۱۵۱۱۶ بیمارستان فوق تخصصی رضوی مشهد مدرن‌ترین مرکز درمانی–پژوهشی سرطان در بیمارستان رضوی مشهد در حال فعالیت است.۱۱۷۱۱۸ همچنین مشهد یکی از قطب‌های پیوند اعضا در کشور است.۱۱۹۱۲۰ واحد فراهم‌آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد از سال ۱۳۸۰ تحت مدیریت مرکز پیوند اعضا در حوزهٔ ریاست این دانشگاه فعالیت داشته است. پس از تشکیل مرکز پیوند اعضا و دیالیز منتصریه از اوایل سال ۱۳۹۱ بر اساس پیشنهاد مرکز مدیریت پیوند و موافقت ریاست دانشگاه علوم پزشکی مشهد، این واحد در این بیمارستان مستقر گردیده است. از سال ۱۳۸۰ تاکنون بیش از هزار و پانصد بیمار نیازمند با اهدای اعضایی مانند قلب، کبد، کلیه، پانکراس، روده، قرنیه و پوست حیاتی در این واحد، پیوند دریافت کرده‌اند؛ و یا این بیماران از مشکلات ناشی از نارسایی عضو نجات یافته‌اند.۱۲۱ فرهنگ و هنر سینما، تئاتر و نگارخانه‌ها پردیس سینما هویزه مشهد، مدرن‌ترین مجموعهٔ سینمایی کشور سینماهای فعال شهر به ترتیب تعداد تماشاگر: هویزه، آفریقا، سیمرغ، قدس، بهمن، رسالت، الماس شرق و پیروزی می‌باشند.۱۲۲ برخی از نگارخانه‌ها و گالری‌های فعال مشهد نیز عبارتند از: نگارخانهٔ میرک، نگارخانهٔ پارسه، نگارخانهٔ رضوان، نگارخانهٔ سروش، گالری نارون و گالری آبان.۱۲۳ فرهنگسراها آمفی تئاتر مجتمع فرهنگی هنری امام رضا مشهد مشهد دارای فرهنگسراها و مراکز فرهنگی متعددی است. برخی فرهنگسراها و نگارخانه‌های مشهد عبارتند از: خانه هنرمندان مشهد،۱۲۴ فرهنگسرای جهاد دانشگاهی مشهد،۱۲۵ مجتمع فرهنگی هنری امام رضا،۱۲۶ فرهنگسرای غدیر،۱۲۷ فرهنگسرای بهشت،۱۲۸ فرهنگسرای علوم و نجوم،۱۲۹ فرهنگسرای پایداری۱۳۰ و مرکز آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.۱۳۱ کتابخانه‌ها کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مشهد موزهٔ نادری مشهد موزهٔ مرکزی آستان قدس رضوی نوشتار اصلی: کتابخانه‌های مشهد مشهد دارای کتابخانه‌های زیادی است. کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی۱۳۲ به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین کتابخانه‌های ایران شامل کتابخانهٔ مرکزی، ۱۰ کتابخانهٔ تخصصی و ۱۷ کتابخانهٔ وابسته در شهر مشهد با مجموع ۲۲۹۵۴۲۸۷ منبع اطلاعاتی از جمله ۳۶۳۴۵۰۸ کتاب چاپی و ۱۴۱۴۸۱ کتاب نفیس خطی و چاپ سنگی و نیز با داشتن ۵۵۰۰۰۰ نفر عضو، متشکل از آقایان و بانوان و نیز فضای مطالعاتی بالغ بر ۹۳۱۶۴ متر مربع است. موزه‌ها نوشتار اصلی: موزه‌های مشهد در سطح شهر مشهد حدود ۱۵ موزه مشغول فعالیت هستند. مجموعهٔ موزه‌ها یا گنجینه‌های آستان قدس رضوی که در محدودهٔ حرم علی بن موسی‌الرضا قرار دارد و یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های کشور و دارای ده موزهٔ جداگانه است، موزه توس واقع در کهن‌شهر توس در کنار آرامگاه حکیم توس، موزه نادری واقع در باغ نادری در کنار آرامگاه نادرشاه افشار، موزه آب، موزه علوم و تاریخ طبیعی مشهد، موزه بزرگ تاریخ طبیعی خراسان از جمله موزه‌های سطح شهر مشهد هستند. گردشگری هتل‌ها و مراکز اقامتی در مشهد به جز کمپ‌ها، نزدیک به ۳۰۰ واحد اقامتی مجاز شامل هتل‌های یک تا پنج ستاره، هتل‌آپارتمان‌ها و مهمان‌پذیرها فعالیت دارند، این در حالی است که در سال ۱۳۱۳ در شهر مشهد، تنها دو مهمان‌خانه (هتل) و ۳۳ مسافرخانه مهم و یک مرکز پانسیون (با دو نمره) و هفت کافه و رستوران وجود داشت. یکی از این دو هتل، «مهمانخانه شرق» در خیابان پهلوی معروف به ارگ (امام خمینی کنونی) بود که دو اتاق بزرگ و سه نمره (اتاق) کوچک با هفت نفر کارگر داشت و کرایه آن برای هر نفر شبی بین چهار تا ۱۰ ریال بود. اولین و مهم‌ترین هتل مشهد «هتل پارس» بود که در همان خیابان، روبه‌روی باغ ملی با ۱۰ نفر کارگر و ۱۶ اتاق با اثاثیه مدرن و کرایه ۱۲ تا ۳۰ ریال برای هر نفر به پذیرایی از مسافران و زائران می‌پرداخت. این هتل، رستورانی هم با ۱۴ اتاق، وسیله روشنایی و حمام داشت (اُجرت حمام ۱۰ ریال) و مسافران در آن به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، روسی و ترکی می‌توانستند صحبت کنند. بنای هتل پارس در سال ۱۳۱۶ به وسیله یک معمار روس و به سبک روسی ساخته شده است. نخستین مالک این بنا یک فرد یهودی به نام «امین اف» بوده است که چند سال بعد از ساخت، بنا را به مجاور توسی -پدر مجاور توسی، ریاست کنونی هتل- می‌فروشد. در سال ۱۳۲۰ با آمدن روس‌ها به ایران، ساختمان هتل به ستاد فرماندهی روس‌ها تبدیل می‌شود. در سال ۱۳۵۵، این هتل به عنوان محل برگزاری و پذیرایی از میهمانان «دومین جشنواره توس» انتخاب شد. ساختمان هتل پس از انقلاب از سوی بنیاد مستضعفان ضبط شد. ساختمان هتل پارس دارای مالکیت شخصی است و تاکنون اقدام خاصی برای ثبت، حفاظت و مرمت اصولی و همچنین تحصیل حریم بنا انجام نشده است.۱۳۳ مشهد با دارا بودن ۵۵ درصد تخت‌های گردشگری و اقامتی کشور، بیشترین تعداد مراکز اقامتی را به خود اختصاص داده است؛۱۳۴ و به همین دلیل قطب مهم گردشگری کشور محسوب می‌شود. با این حال عدم پاسخگویی این تعداد مرکز گردشگری به مسافران، سبب رشد مراکز غیرمجاز اقامتی شده است. همین مسئله باعث بروز حوادث زیادی در این زمینه شده است.۱۳۴ حدود ۳ هزار تا ۵ هزار واحد اقامتی غیرمجاز در سطح شهر مشهد وجود دارد.۱۳۵ یکی از معضلات جدید شهر مشهد کاهش میزان ماندگاری مسافر است که معمولاً مسافران پس از زیارت و خرید در بازار مسافرت خود را اتمام یافته می‌دانند. در حال حاضر میزان ماندگاری در شهر مشهد به ۲ روز رسیده است.۱۳۶ هتل‌های هما ۱۱۳۷ و ۲،۱۳۸ پردیسان،۱۳۹ پارس،۱۴۰ قصر طلایی،۱۴۱ مجلل درویشی،۱۴۲ و مدینةالرضا۱۴۳ هتل‌های ۵ ستاره مشهد را تشکیل می‌دهند. همچنین هتل‌های اترک، قصر،۱۴۴ بزرگ طرقبه، فردوسی، توریست توس۱۴۵ از هتل‌های معروف شهر مشهد هستند. ره‌آوردها نمونه‌ای از انگشتر فیروزه از دسته مهم‌ترین ره‌آوردها و سوغات مشهد می‌توان به زعفران، زرشک، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، انگشتر فیروزه و عقیق، محصولات چرمی و دیگ‌های سنگی اشاره کرد. دیگ‌ها و ظروف سنگی که در اصطلاح عامه مردم مشهد «هرکاره» نامیده می‌شود از قرون گذشته یکی از مهم‌ترین سوغات مخصوص مشهد به شمار می‌آید. از ویژگی‌های این سنگ که نوعی «سرپانتین» است نرم و مقاوم بودن آن در برابر آتش است که به دلیل طبخ ملایم، غذا را لذیذ می‌کند.۱۴۶ زعفران نیز از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران است که امروزه کشت آن در مناطق مرکزی و جنوبی خراسان متمرکز شده است. زعفران یکی از اصلی‌ترین سوغات‌های شهر مشهد به شمار می‌رود که گردشگران و زائران از بازارهای شهر آن را تهیه می‌کنند. معمولاً خرید زعفران همراه با زرشک صورت می‌گیرد. امروزه زعفران به صورت سرگل (ریز) یا پوشال نگین (درشت) و با ریشه عرضه می‌شود و زرشک نیز انواعی دارد که مهمترین آنها اناری و پفکی یا همان مجلسی است. استان خراسان رضوی با حدود سهم ۷۵/۵ درصدی از تولید این محصول، مقام اول را در کشور داراست.۱۴۶ معرفی سبد سوغاتی زیارتی در مشهد یکی دیگر از فعالیت‌هایی است که توسط اداره میراث فرهنگی و صنایع دستی مشهد در حال انجام است.۱۴۷ غذاها و خوراک‌های محلی شیشلیک سرو شده در ظرف از غذاها و خوراکی‌های معروف مشهد می‌توان به دیگچه، شیشلیک، شله، کوکو شیرین و چنگالی اشاره کرد.۱۴۸۱۴۹ شله مشهدی در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است. این غذا هر ساله به ویژه در ماه‌های محرم و صفر و در مجالس عزاداری طبخ می‌شود.۱۵۰ رسانه صدا رادیو در مشهد در سال ۱۳۲۷ توسط لشکر ۱۲ خراسان با استفاده از فرستنده‌ای که در اختیار داشت، شروع به کار کرد. در سال ۱۳۲۸ لشکر ۱۲ خراسان موافقت کرد که فرستندهٔ خود را در اختیار ادارهٔ انتشارات و تبلیغات بگذارد. سرانجام در ۱۲ دی ماه ۱۳۲۸، رادیو مشهد طی مراسمی کار خود را آغاز کرد. این رادیو بعدها تعطیل شد و مجدداً در سال ۱۳۳۲ آغاز به کار کرد. رادیو مشهد ابتدا روزانه ۲ ساعت پخش برنامه از ساعت ۱۶ تا ۱۸ داشته است که شامل اخبار، گفتار مذهبی، گفتار اجتماعی و موسیقی بود. اخبار این رادیو با گیرندهٔ قوی‌تر از اخبار ظهر رادیو تهران گرفته می‌شد و پس از بازنویسی مجدداً در ساعت ۱۶ یا ۱۶:۳۰ (برحسب فصول سال) از این رادیو خوانده می‌شد. امکانات فنی این رادیو شامل یک تقویت‌کنندهٔ ۷۵ واتی، یک میکروفون و ۲ دستگاه گرامافون بود.۱۵۱ پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ فرستنده ۱۰۰ کیلوواتی صدای جمهوری اسلامی ایران در مشهد موسوم به فرستندهٔ شهید هاشمی نژاد در سال ۱۳۶۰ آغاز به کار کرد. در تاریخ دوم اردیبهشت ماه سال ۱۳۷۵ مصادف با عید قربان «شبکه استانی صدای خراسان» راه‌اندازی شد. این شبکه تا پایان سال ۸۲ با تولید ۳۸ عنوان برنامه به صورت ثابت روزانه و هفتگی و برنامه‌های مناسبتی و برنامه‌ای یک ساعته به لهجهٔ کردی بیش از ۹۲ درصد جمعیت استان را تحت پوشش داشت و در حوزهٔ برون‌مرزی با سه رادیو دری، ازبکی و تاجیکی روزانه با بیش از ۱۴ ساعت تولید و پخش برنامه، مخاطبان خارج از کشور را پوشش می‌داد.۱۵۱ هم اکنون تولید و پخش این شبکه به صورت ۲۴ ساعته است.۱۵۲ سیما در خردادماه سال ۱۳۷۱ سیمای مرکز تبدیل به سیستم رنگی شد. در سال ۱۳۷۲ سیمای خراسان با تولید سالانه ۲۱۰ ساعت برنامه علاوه بر سیمای آدینه که تولید محلی و مهم‌ترین عامل ارتباطی تلویزیون خراسان با مردم استان در هر صبح جمعه بود، در فواصل پخش برنامه‌های شبکه اول سراسری نیز گاه اقدام به پخش برنامه‌ها و پیام‌های کوتاه می‌کرد. در ۱۹ اسفندماه سال ۱۳۷۶ «شبکه استانی سیما» افتتاح شد و متجاوز از ۵۰ درصد از جمعیت استان را تحت پوشش قرار داد. این پوشش جمعیتی تا تیرماه سال ۱۳۸۹ به حدود ۹۷/۶ درصد رسیده است.۱۵۱ در حال حاضر تولید و پخش برنامه‌های سیمای استانی به ۲۴ ساعت در روز افزایش یافته است.۱۵۱۱۵۳ سیمای شبکهٔ خراسان‌رضوی در جشنواره‌های تولیدات مراکز استان‌ها کارنامه درخشانی دارد، از جمله کسب عنوان برترین برترین‌ها در جشنوارهٔ چهاردهم، ضمن اینکه در جشنوارهٔ تولیدات مراکز دریافت جایزه برای برنامه‌های مختلف تلویزیونی، مرکز برتر در زمینهٔ مستند و ساختار برنامه‌های ترکیبی، شبکه استانی برتر، سیمای برتر، بهترین کارگردانی، مرکز برتر برای بهترین همکاری با امور بین‌الملل در ارسال آثار به جشنواره‌های خارجی، دریافت تندیس و لوح افتخار مرکز برتر و برترین سیمای استانی را در کارنامه خود دارد.۱۵۴ ساختمان فعلی صدا و سیمای خراسان در مهرماه سال ۱۳۵۰ افتتاح شد و با روزی پنج ساعت پخش برنامه شروع به کار کرد. این مرکز که از طریق خطوط ماکروویو از برنامه‌های شبکه‌های سراسری استفاده می‌کرد، در تولید محلی نیز از مراکز فعال تلویزیونی به شمار می‌آمد.۱۵۱ نوشته‌نشانهٔ روزنامهٔ خراسان نشریات نشریات مهم مشهد عبارت‌اند از روزنامه خراسان۱۵۵ و روزنامه قدس۱۵۶ که در سطح کشوری منتشر می‌شوند و روزنامه شهرآرا۱۵۷ که مخصوص شهر مشهد و ماهنامهٔ طنز و کاریکاتور بچه مشد۱۵۸ اولین ماهنامهٔ طنز و کاریکاتور پس از انقلاب در مشهد می‌باشد. ورزش خراسان و شهر مشهد از دیرباز یکی از قطب‌های مطرح کشتی در سطح کشور بوده است و به نوعی ورزش اول این شهر محسوب می‌شود. همچنین ورزش‌های باستانی و زورخانه‌ای از جایگاه ویژه‌ای در مشهد برخوردار است و یکی از مهم‌ترین زورخانه‌های کشور، زورخانهٔ وابسته به تربیت بدنی آستان قدس رضوی در مشهد می‌باشد.۱۵۹ فوتبال نیز از ورزش‌های پرطرفدار در مشهد است. هم‌اکنون مشهد دارای چهار تیم در دسته‌های مختلف لیگ باشگاهی است. تیم پدیدهٔ خراسان و تیم سیاه جامگان در لیگ برتر فوتبال ایران،۱۶۰۱۶۱ تیم ابومسلم خراسان و پیام مشهد در لیگ دسته دوم فوتبال ایران۱۶۲۱۶۳ چهار تیم مشهد در لیگ‌های مختلف فوتبال را تشکیل می‌دهند. همچنین تیم علم و ادب مشهد از تیم‌های مطرح و محبوب در لیگ باشگاهی فوتسال کشور است که امتیاز آن به طور موقت به فرش آرا مشهد منتقل شده است و همچنین تیم فوتسال فردوسی مشهد که در فصل ۹۲–۹۳ به لیگ برتر صعود کرد.۱۶۴ مکان‌های ورزشی زورخانه باستانی تربیت بدنی آستان قدس رضوی در مشهد مشهد دربردارندهٔ مجموعه‌ها و اماکن ورزشی بسیار و چند پیست ورزشی است. مجموعه‌های ورزشی مجموعه‌های ورزشی ورزشگاه تختی مشهد، مجموعه‌های ورزشی آستان قدس رضوی، مجتمع فرهنگی ورزشی یاس، استخرهای ارمغان، کاظمیان، هلال احمر و شهید بهشتی و مجموعه ورزشی موج‌های آبی را می‌توان به عنوان نمونه یاد کرد.۱۶۵ استادیوم‌های ورزشی استادیوم ثامن، ورزشگاه امام رضا و استادیوم تختی، مهم‌ترین استادیوم‌های ورزشی مشهد هستند. ورزشگاه ثامن مشهد دومین ورزشگاه ایران پس از ورزشگاه آزادی است که به دوربین عنکبوتی مجهز شده است. فاز اول این ورزشگاه با گنجایش ۳۰ هزار نفر در سال ۱۳۸۳ افتتاح گردید.۱۶۶ ورزشگاه امام رضا نیز شامل ۱۴ سالن ورزشی در زیر جایگاه تماشاگران فوتبال استادیوم ۳۰ هزار نفری است. این ورزشگاه تنها ورزشگاه مسقف فوتبال در ایران است که به لحاظ ویژگی‌های ساخت از جمله استفاده بهینه از تمامی فضاها، سقف خرپائی جایگاه تماشاگران با روکش پوسته‌ای، تأمین پارکینگ طبقاتی و سایر امکانات رفاهی برای تماشاگران، رختکن مجهز بازیکنان و داوران، سالن‌های کنفرانس، پیش‌بینی ورود و خروج تماشگران در کمترین زمان و... با استانداردهای روز دنیا برابری دارد.۱۶۷