شیخ عباس قمی معروف به محدث قمی از محدثان شیعی پرکار قرن چهاردهم هجری است.
معروف‌ترین کتاب شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان است. این کتاب مجموعه دعاهایی است که در کتابهای مختلف حدیث، از امامان شیعه نقل شده و شیخ قمی آنها را به صورت موضوعی دسته بندی کرده است.
زندگی نامه
محدث قمی در سال ۱۲۹۴ ه.ق (۱۲۵۴ ه.ش) در قم متولد شد. در سن بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران برگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. (البته مدفن وی در نجف عراق در کنار حرم علی بن ابی‌طالب است)
پدرش محمدرضا، آگاه به احکام دین اسلام بود چنانکه مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به وی رجوع می کردند .
تحصیلات
شیخ عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح در نزد علمای عصر خویش، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلی بویژه حدیث استعداد داشت از فقیه و محدث آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه.ق به زیارت خانه رهسپار گردید و سپس به سوی قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره به نجف مراجعت و به مجلس محدث نوری وارد شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد.
محدث قمی و انقلاب مشروطه
محدث قمی، سرانجام در سال ۱۳۲۲ ه.ق (۳-۱۲۸۲ ه.ش) یعنی یکسال پیش از آغاز انقلاب مشروطه ۱۳۲۷-۱۳۲۳ ه.ق و در دوره روی کار آمدن علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم مظفر الدین شاه به وطن بازگشت. در این دوران افکار بویژه فلسفه سیاسی غرب در ایران رسوخ کرده بود و این افکار موجب اعتراض به حکومت استبدادی قاجار می شد. حاج شیخ عباس در سال ۱۳۳۱ ه.ق در شهر مشهد سکونت گزید و در طی همین سالها سخنرانی‌های وی و نیز کلاسهای درس اخلاق او که در هر پنج شنبه و جمعه در مدرسه میرزا جعفر مشهد که اکنون جزء دانشگاه علوم اسلامی رضوی واقع شده است برگزار میشد.
دفاع محدث قمی از شیخ فضل الله نوری
محدث قمی (شیخ عباس قمی) جانب مشروعه‌طلبان را گرفت و با انقلاب مشروطه میانه‌ای نداشت. در مورد شیخ فضل‌الله نوری گفته است:
خاتمه کار شیخ به شهادت گذشت. در ۱۳ ماه حرام از سال ۱۳۲۷ او رابه دار آویخته و به قتل رساندند.
محدث قمی و تجدید حوزه علمیه قم
در سال ۱۳۴۰ ه.ق (۱۳۰۰ ه.ش) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاشاه پهلوی، شیخ عباس قمی به دعوت شیخ عبدالکریم حایری یزدی - که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود - برای تدریس به حوزه علمیه قم فراخوانده شد و در همین ایام یعنی سال ۱۳۴۴ ه.ق، مهمترین کتاب حدیثی ایشان یعنی سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار - که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب بیش از صد جلدی بحار الانوار تالیف علامه مجلسی است - پس از سالها تلاش شبانه روزی مولف در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت و به این ترتیب می توان گفت او به کتاب بحار الانوار حیات مجدد بخشید. شیخ عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. اما البته مزیت اساسی این کتاب آن است که مولف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزیگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده است.
شاگردان
افراد از جمله شاگردانی هستند که از وی اجازه روایی گرفتند:
سید عبدالاعلی سبزواری
سید روح الله خمینی
سید محمدهادی میلانی
سید شهاب الدین مرعشی نجفی
سید مرتضی مرعشی نجفی
آثار
تصویر مرحوم محدث قمی در ماهنامه هشهری
از محدث قمی کتابهای بسیاری - که در مجموع به ۶۳ جلد می‌رسد - در رشته‌های رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه و تاریخ و به ویژه حدیث باقی‌مانده است که برخی از آنها عبارتند از:
مفاتیح الجنان، مجموعه‌ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم. (مشهورترین کتاب وی نیز می‌باشد)
منازل الآخرة، درباره روایات و حکایت‌های مرگ و جهان پس از مرگ نگاشته شده است.
منتهی الآمال، درباره تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
نفس المهموم، درباره وقایع کربلا
الانوار البهیه، درباره تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
تتمهة المنتهی، در تاریخ خلفای راشدین، اموی و برخی از خلفای عباس
تحفةالاحباب، در علم رجال.
شرح الوجیزه، درعلم حدیث.
الکنی و الاقاب، که زندگینامه بسیاری از علمای شیعه و سنی و برخی شاعران، ادیبان، عارفان و امیران است.
ترجمه مصباح المتهجد، مجموعه‌ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.
سبیل الرشاد، در عقاید شیعه به ویژه مبدأ و معاد.
ذخیرة الابرار، که تلخیص کتاب انیس التجار، تألیف مولی مهدی نراقی و در موضوع فقه است.
فوائد الرضویه
کلمات لطیفه، (در علم اخلاق)
الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم
کحل البصر فی سیره سید البشر
فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (درباره وقایع ماهها و روزها)
زندگی نامه
محدث قمی در سال ۱۲۹۴ ه.ق (۱۲۵۴ ه.ش) در قم متولد شد. در سن بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران برگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. (البته مدفن وی در نجف عراق در کنار حرم علی بن ابی‌طالب است)
پدرش محمدرضا، آگاه به احکام دین اسلام بود چنانکه مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به وی رجوع می کردند .
تحصیلات
شیخ عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح در نزد علمای عصر خویش، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلی بویژه حدیث استعداد داشت از فقیه و محدث آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه.ق به زیارت خانه رهسپار گردید و سپس به سوی قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره به نجف مراجعت و به مجلس محدث نوری وارد شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد.
محدث قمی و انقلاب مشروطه
محدث قمی، سرانجام در سال ۱۳۲۲ ه.ق (۳-۱۲۸۲ ه.ش) یعنی یکسال پیش از آغاز انقلاب مشروطه ۱۳۲۷-۱۳۲۳ ه.ق و در دوره روی کار آمدن علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم مظفر الدین شاه به وطن بازگشت. در این دوران افکار بویژه فلسفه سیاسی غرب در ایران رسوخ کرده بود و این افکار موجب اعتراض به حکومت استبدادی قاجار می شد. حاج شیخ عباس در سال ۱۳۳۱ ه.ق در شهر مشهد سکونت گزید و در طی همین سالها سخنرانی‌های وی و نیز کلاسهای درس اخلاق او که در هر پنج شنبه و جمعه در مدرسه میرزا جعفر مشهد که اکنون جزء دانشگاه علوم اسلامی رضوی واقع شده است برگزار میشد.
دفاع محدث قمی از شیخ فضل الله نوری
محدث قمی (شیخ عباس قمی) جانب مشروعه‌طلبان را گرفت و با انقلاب مشروطه میانه‌ای نداشت. در مورد شیخ فضل‌الله نوری گفته است:
خاتمه کار شیخ به شهادت گذشت. در ۱۳ ماه حرام از سال ۱۳۲۷ او رابه دار آویخته و به قتل رساندند.
محدث قمی و تجدید حوزه علمیه قم
در سال ۱۳۴۰ ه.ق (۱۳۰۰ ه.ش) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاشاه پهلوی، شیخ عباس قمی به دعوت شیخ عبدالکریم حایری یزدی - که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود - برای تدریس به حوزه علمیه قم فراخوانده شد و در همین ایام یعنی سال ۱۳۴۴ ه.ق، مهمترین کتاب حدیثی ایشان یعنی سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار - که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب بیش از صد جلدی بحار الانوار تالیف علامه مجلسی است - پس از سالها تلاش شبانه روزی مولف در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت و به این ترتیب می توان گفت او به کتاب بحار الانوار حیات مجدد بخشید. شیخ عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. اما البته مزیت اساسی این کتاب آن است که مولف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزیگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده است.
شاگردان
افراد از جمله شاگردانی هستند که از وی اجازه روایی گرفتند:
سید عبدالاعلی سبزواری
سید روح الله خمینی
سید محمدهادی میلانی
سید شهاب الدین مرعشی نجفی
سید مرتضی مرعشی نجفی
آثار
تصویر مرحوم محدث قمی در ماهنامه هشهری
از محدث قمی کتابهای بسیاری - که در مجموع به ۶۳ جلد می‌رسد - در رشته‌های رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه و تاریخ و به ویژه حدیث باقی‌مانده است که برخی از آنها عبارتند از:
مفاتیح الجنان، مجموعه‌ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم. (مشهورترین کتاب وی نیز می‌باشد)
منازل الآخرة، درباره روایات و حکایت‌های مرگ و جهان پس از مرگ نگاشته شده است.
منتهی الآمال، درباره تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
نفس المهموم، درباره وقایع کربلا
الانوار البهیه، درباره تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
تتمهة المنتهی، در تاریخ خلفای راشدین، اموی و برخی از خلفای عباس
تحفةالاحباب، در علم رجال.
شرح الوجیزه، درعلم حدیث.
الکنی و الاقاب، که زندگینامه بسیاری از علمای شیعه و سنی و برخی شاعران، ادیبان، عارفان و امیران است.
ترجمه مصباح المتهجد، مجموعه‌ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.
سبیل الرشاد، در عقاید شیعه به ویژه مبدأ و معاد.
ذخیرة الابرار، که تلخیص کتاب انیس التجار، تألیف مولی مهدی نراقی و در موضوع فقه است.
فوائد الرضویه
کلمات لطیفه، (در علم اخلاق)
الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم
کحل البصر فی سیره سید البشر
فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (درباره وقایع ماهها و روزها)